نوع مقاله : مقاله پژوهشی- فارسی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد مدیریت صنعتی و فناوری اطلاعات، دانشگاه شهیدبهشتی، تهران، ایران
2 استادیار مدیریت صنعتی و فناوری اطلاعات، دانشگاه شهیدبهشتی، تهران، ایران
3 دانشجوی دکتری مدیریت صنعتی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: Suppliers, as one of the vital partners of the supply chain, contribute to creating a sustainable supply chain. Also, resilient supplier selection can help to reduce the severity of the disruptions' effects. Thus, the simultaneous application of the sustainability and resilience principles in the process of supplier selection and order allocation plays a significant role in achieving sustainability and continuity of business processes in the occurrence of disruptions. This study aims to select a set of sustainable and resilient suppliers and to allocate demand in an automotive supply chain under disruption risks.
Design/methodology/approach: In this research, a hybrid approach has been presented for evaluating and ranking suppliers based on sustainability criteria and modeling the problem of selecting a sustainable-resilient supplier and order allocation under disruption risks. VIKOR (Vlse Kriterijumska Optimizacija Kompromisno Resenje which means multi-criteria optimization and compromise solution, in Serbian) as a multi-criteria decision-making technique has been used to determine the sustainability score of suppliers and the results have been considered as the input parameter for the mathematical model. The proposed mathematical model is two-stage stochastic programming to minimize total cost and maximizing sustainability performance in the case of disruptions, which is solved using the Ɛ-constraint method. Multiple sourcing and flexibility in the production capacity of suppliers have been considered as effective strategies to reduce the severity of disruptions. Iran-Khodro supply chain data has been also used to validate the research model. Finally, sensitivity analysis has been performed to investigate the effects of parameters' change on the final results.
Findings: The results indicated that by increasing the importance coefficient of sustainability performance in the supply chain, the overall value of the supply process increases during disruptions, and multiple sourcing and the use of suppliers' flexible capacity are effective strategies in reducing the severity of disruptions. Also, examining the effect of reliability on the expected cost indicates that the occurrence probability of disruption risk in suppliers can affect the total cost of the procurement process and can also reduce the sustainability goals.
Research limitations/implications: In this research, the effect of disruption risk has been examined. As a subject of future study, the operational risk is suggested to be recognized in the supplier selection problem. Besides, unique events have been considered in the model of this research. In the future, semi-super and super events can be also studied. Finally, using other resilience strategies in supplier selection problem such as adopting backup suppliers, protecting suppliers, and pre-positioning inventory can be a potential direction for future research.
Practical implications: The company under study can consider the results of the presented model and focus on utilizing suppliers' flexible capacity, multiple sourcing instead of single sourcing of parts, partially. Given the importance of sustainable development, particularly in automotive supply chains, it is essential to consider the sustainability performance of suppliers in sourcing decisions with disruption risk in addition to cost and reliability criteria. Thus, the company can evaluate the suppliers' sustainable performance in the occurrence of disruption to achieve sustainable development and business continuity and to meet the needs of stakeholders.
Social implications: Due to the subject of this study, i.e. sustainable supplier selection in the resilient supply chain, the performance of each supplier has been evaluated based on social and environmental criteria to consider social responsibility and environmental issues in the sourcing decisions under disruption risk.
Originality/value: A few studies have taken into account the dimensions of sustainability and supplier risk simultaneously in the field of supplier selection and demand allocation. Flexibility in the supply capacity of the supplier, as an effective resilience strategy, and economic criteria such as C/100 index, PPM production line, payday resistance, communication system, etc. have not been studied in the literature of sustainable and resilient supplier selection.
کلیدواژه‌ها [English]
در بازار جهانی رقابتی امروز، شرکت‌ها به واگذاری برخی از فرایندهای کسب‌وکار خود به سازمان‌های خارجی، تمایل بیشتری یافته‌اند. کاهش هزینه، بهبود کیفیت محصول، نوآوری خدمات و افزایش قابلیت‌های رقابتی با تمرکز بر شایستگی‌های اصلی، ازجمله دلایل شرکت‌ها برای برون‌سپاری محصولات و خدماتشان است (ترابی و همکاران، 2015؛ حسینی و همکاران، 2019). مسئلۀ انتخاب پایۀ تأمین[i] مناسب، تصمیمی چالش‌برانگیز در برون‌سپاری است و نقش مهمی در موفقیت زنجیره‌های تأمین، به‌خصوص زنجیرۀ تأمین جهانی بازی می‌کند (ترابی و همکاران، 2015). در سال‌های اخیر، افزایش رقابت جهانی، فشارهای ذی‌نفعان مختلف، به‌ویژه قانون‌گذاران دولتی و فعالان اجتماعی و زیست‌محیطی، بسیاری از سازمان‌ها را به لحاظ‌کردن پایداری در عملکردشان ملزم کرده است (ربیعه و همکاران، 2019). تأمین‌کنندگان به‌عنوان شریک حیاتی زنجیرۀ تأمین بالادست، سهم بسزایی در دستیابی به پایداری صنعت دارند؛ از این‌رو، انتخاب تأمین‌کنندگان از منظر پایداری، تصمیم استراتژیک و مهمی است. انتخاب تأمین‌کنندۀ پایدار، مستلزم ارزیابی عملکرد تأمین‌کننده براساس ابعاد سه‌گانۀ[ii] اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است (جین و سینگ[iii]، 2020).
امروزه، زنجیره‌های تأمین به‌علت جهانی‌شدن، بیشتر در معرض تهدیدهای طبیعی، انسانی یا تکنولوژیکی همچون سیل، زلزله، آتش‌سوزی، حوادث حمل‌ونقل، اعتصاب‌های کارگری، حملات تروریستی، بیماری‌ها، رکود اقتصادی و غیره قرار دارد (تیت[iv] و همکاران، 2011؛ امین‌دوست، 2018). چنین رویدادهایی باعث ایجاد اختلال در زنجیرۀ تأمین میشود که بهره‌وری، درآمد، مزیت رقابتی، سودآوری و غیره را می‌تواند کاهش دهد؛ بنابراین، با توجه به وقوع اختلال‌ها در زنجیرۀ تأمین و تأثیر آنها بر عملکرد شرکت‌ها، فراهم‌کردن یک رویکرد تاب‌آوری برای زنجیرۀ تأمین برای محافظت از خریدار در برابر کمبودها و اختلال‌ها، ضروری است. از آنجا که تأمین‌کنندگان به‌عنوان یکی از منابع اصلی آسیب‌پذیری، بر موفقیت زنجیرۀ تأمین اثر می‌گذارند، تاب‌آوری در تصمیم‌گیری انتخاب تأمین‌کننده برای کاهش شدت آثار اختلال‌ها باید در نظر گرفته شود.
وجود اختلال‌ها در زنجیرۀ تأمین، باعث کاهش اهداف پایداری آن میشود (امین‌دوست، 2018)؛ بنابراین، شیوه‌های تاب‌آوری در شرایط بحرانی، به ایجاد پایداری در زنجیرۀ تأمین کمک می‌کند و درحقیقت، تاب‌آوری، مزیت رقابتی پایداری برای تأمین‌کنندگان در زنجیرۀ تأمین است (ولی‌پور پرکوهی و همکاران، 2019). با توجه به اینکه توسعۀ پایدار، بخش جدایی‌ناپذیر تقریباً هر کسب‌وکاری در دنیای امروز است، این واقعیت، خواستار رویکردهای مدیریتی است که هنگام طراحی زنجیرۀ تأمین تاب‌آور، سه بعد پایداری (اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی) را در نظر بگیرد. در مبانی زنجیرۀ تأمین، تاب‌آوری و پایداری در زنجیرۀ تأمین هم‌زمان با هم و نیز ارتباط آنها بررسی شده است؛ به‌عنوان مثال، جبارزاده و همکاران (2018)، ارتباط پایداری- تاب‌آوری را در طراحی زنجیرۀ تأمین بررسی کردند. راجش[v] (2018) در پژوهش خود، مراحل تکامل زنجیره‌های تأمین تاب‌آور و پایدار را بررسی کرد. در پژوهشی دیگر، رمضانخانی و همکاران (2018)، عملکرد زنجیرۀ تأمین را از دیدگاه دو مفهوم پایداری و تاب‌آوری ارزیابی کردند. در مبانی انتخاب تأمین‌کننده نیز مفهوم تاب‌آوری و پایداری، به‌طور مستقل و یا هم‌زمان بررسی شده است. در جدول شمارۀ 1، برخی از مطالعات انجام‌شده در این حوزه، ارائه شده است. ترابی و همکاران (2015) با بهره‌گیری از یک مدل احتمالی- تصادفی دوهدفه به انتخاب تأمین‌کننده و تخصیص سفارش تحت ریسک‌های اختلال و عملیاتی در زنجیرۀ تأمین تاب‌آور توجه کردند. آنها استراتژی‌های تقویت تأمین‌کنندگان، عقد قرارداد با تأمین‌کنندگان پشتیبان و برنامه‌های تداوم کسب‌وکار تأمین‌کنندگان را برای افزایش سطح تاب‌آوری در نظر گرفتند. کمال‌احمدی و ملت‌پرست (2016) برای بررسی تخصیص بهینۀ تقاضا بین تأمین‌کنندگانی که با ریسک تأمین و ریسک محیطی مواجه می‌شوند و همچنین انتخاب کانال حمل‌ونقل، یک مدل برنامه‌ریزی دومرحله‌ای عدد صحیح مختلط ارائه دادند و برای تأمین‌کنندگان، یک ظرفیت تأمین منعطف در نظر گرفتند. نتایج نشان داد توسعۀ برنامه‌های اقتضایی با استفاده از انعطاف‌پذیری در ظرفیت تولید تأمین‌کنندگان، استراتژی مؤثری برای کاهش حساسیت اختلال‌هاست. یکی از پژوهش‌های اخیر در حوزۀ پایداری، پژوهش آزادنیا و همکاران (2015) است که پژوهشگران در آن، رویکرد ترکیبی مبتنی بر روش وزنی فازی مبتنی بر قانون[vi] (برای ارزیابی تأمین‌کنندگان براساس معیارهای اجتماعی و زیست‌محیطی)، فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی فازی[vii] (برای ارزیابی تأمین‌کنندگان براساس معیارهای کیفی اقتصادی) و برنامه‌ریزی ریاضی چندهدفه را برای انتخاب تأمین‌کنندۀ پایدار و تخصیص سفارش معرفی کردند. ربیعه و همکاران (2019) به کمک روش دلفی، شاخص‌های ارزیابی عملکرد تأمین‌کنندگان شرکت مورد مطالعه (ساپکو) را در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شناسایی؛ سپس با استفاده از این شاخص‌ها، مدل برنامه‌ریزی ریاضی چندهدفه‌ای را برای حل مسئلۀ انتخاب تأمین‌کنندگان و تخصیص سفارش به آنها ارائه کردند. جین و سینگ (2020) مسئلۀ ارزیابی عملکرد پایداری تأمین‌کنندگان و انتخاب بهترین تأمین‌کنندگان را در صنعت آهن و فولاد بررسی کردند. آنها چارچوب تصمیم‌گیری‌ای مبتنی بر سیستم استنتاج فازی[viii] پیشنهاد دادند که شامل مدل کانو فازی[ix] برای خوشه‌بندی معیارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است. پژوهش‌های ذکرشده، مسئلۀ انتخاب تأمین‌کننده براساس رویکرد تاب‌آوری و یا شاخص‌های پایداری را بررسی کرده‌اند؛ به عبارت دیگر، در نظر گرفتن هم‌زمان معیارهای تاب‌آوری و پایداری در مدیریت زنجیرۀ تأمین، حوزۀ پژوهشی نوظهوری است. با این حال، به‌تازگی، مطالعات محدودی در زمینۀ انتخاب تأمین‌کننده، مفاهیم پایداری و تاب‌آوری و نیز ریسک تأمین‌کننده را به‌طور هم‌زمان بررسی کرده‌اند. درادامه، به برخی از این پژوهش‌ها اشاره شده است.
وحیدی و همکاران (2018) برای اولین‌بار در مسئلۀ انتخاب تأمین‌کننده و تخصیص سفارش، معیارهای پایداری و تاب‌آوری را در نظر گرفتند. آنها برای انتخاب تأثیرگذارترین معیارهای پایداری از تجزیه‌وتحلیل SWOT[x] و مدل گسترش عملکرد کیفیت[xi] استفاده کردند و با بهره‌گیری از یک مدل برنامه‌ریزی احتمالی- تصادفی دوهدفه و ارائۀ یک تابع هدف مختلط پایداری- تاب‌آوری به انتخاب پایۀ تأمین پایدار و تاب‌آور توجه کردند. استراتژی‌های پیشگیرانه برای افزایش سطح تاب‌آوری پایۀ تأمین، شامل قرارداد با تأمین‌کنندگان پشتیبان و در نظر گرفتن ظرفیت اضافی برای گره‌های تأمین بود. آنها برای اعتبارسنجی و کاربرد مدل توسعه‌یافته از مثال‌های عددی و موردی مطالعاتی استفاده کردند. امین‌دوست (2018) چارچوب تاب‌آور- پایداری را براساس شاخص‌های انتخاب تأمین‌کننده پیشنهاد کرد. وی برای مقابله با عدم قطعیت و ذهنیت در فرایند تصمیم‌گیری انتخاب تأمین‌کننده، از نظریۀ مجموعه فازی[xii] و برای محاسبۀ شاخص‌های وابستگی تأمین‌کنندگان در رابطه با پایداری و تاب‌آوری از سیستم استنتاج فازی و نیز برای تعیین وزن شاخص‌ها برای رتبه‌بندی تأمین‌کنندگان از روش تحلیل پوششی داده‌ها[xiii] استفاده کرد. عرب‌شیبانی و همکاران (2018) با بهره‌گیری از رویکردی یکپارچه مبتنی بر مورا فازی برای تعیین امتیاز تأمین‌کننده و تجزیه‌وتحلیل حالت‌های شکست و آثار آن[xiv] برای بررسی و تعیین ریسک‌های تأمین‌کننده، به ارزیابی عملکرد کلی تأمین‌کننده اقدام کردند. علاوه بر این، یک مدل ریاضی چندهدفه برای در نظر گرفتن پایداری تأمین‌کننده، تخصیص سفارش و نیز تخفیف‌های مقداری ارائه دادند. آنها کارایی و کاربرد رویکرد پیشنهادی را با مطالعه‌ای موردی نشان دادند. نتایج نشان داد به‌کارگیری مدل ارائه‌شده، علاوه بر اینکه سود کل را افزایش می‌دهد، موجب کاهش میزان ریسک‌های ناشی از پایداری نیز میشود. علیخانی و همکاران (2019) در مسئلۀ انتخاب تأمین‌کنندگان، عوامل پایداری و ریسک تأمین‌کننده را به‌صورت هم‌زمان و نیز رابطۀ پایداری و ریسک را در نظر گرفتند. برای این منظور، از مجموعه‌های فازی فاصله‌ای نوع دوم[xv] برای مواجهه با قضاوت شهودی تصمیم‌گیرندگان پیرامون ریسک تأمین‌کننده و تفسیر آن به اعداد قطعی استفاده کردند. آنها با استفاده از مدل تحلیل پوششی داده‌ها با کارایی زیاد، میزان اهمیت شاخص‌های پایداری را تعیین و تأمین‌کنندگان منتخب را رتبه‌بندی کردند. در این مدل، معیارهای پایداری تعیین‌شده، به‌عنوان ورودی و عوامل ریسک هر تأمین‌کننده، به‌عنوان خروجی در نظر گرفته شد. آنها برای نشان‌دادن کارایی چارچوب پیشنهادی از موردی مطالعاتی استفاده کردند. نتایج نشان داد در نظر گرفتن شاخص‌های پایداری و یا عوامل ریسک، به‌طور مجزا به تصمیم‌های نادرست منجر میشود. چراغعلی‌پور و فرساد (2018) در مطالعۀ خود، روش ترکیبی برنامه‌ریزی خطی عدد صحیح مختلط و تصمیم‌گیری چندمعیاره را برای انتخاب تأمین‌کنندۀ پایدار و تخصیص سفارش با در نظر گرفتن تخفیف‌های مقداری در شرایط وجود ریسک اختلال ارائه کردند. آنها از روش بهترین- بدترین[xvi] برای محاسبۀ اوزان معیارهای پایداری تعیین‌شده و نیز مشخص‌کردن امتیاز هر تأمین‌کنندۀ بالقوه براساس این معیارها بهره گرفتند. اهداف مدل ریاضی پیشنهادی آنها به حداقل رساندن هزینۀ کل و به حداکثر رساندن امتیاز همۀ تأمین‌کنندگان با توجه به جنبه‌های پایداری بود. آنها روش برنامه‌ریزی آرمانی چندانتخابی تجدیدنظرشده[xvii] را برای حل مدل ریاضی دوهدفه به کار گرفتند و مطالعه‌ای موردی را برای نشان‌دادن کارایی و عملکرد مدل پیشنهادی ارائه دادند.
مرور این پژوهش‌ها نشان می‌دهد مطالعات محدودی در حوزۀ انتخاب تأمین‌کننده و تخصیص سفارش با در نظر گرفتن ابعاد پایداری، تاب‌آوری زنجیرۀ تأمین و یا ریسک تأمین‌کننده، به‌طور هم‌زمان انجام شده است. با توجه به جدول شمارۀ 1، فقط در یک پژوهش (وحیدی و همکاران، 2018) در مسئلۀ انتخاب تأمین‌کنندۀ پایدار و تاب‌آور برای مواجهه با ریسک اختلال از برنامه‌ریزی تصادفی دومرحله‌ای استفاده شده است. همچنین انعطاف‌پذیری در ظرفیت تولید تأمین‌کننده و نیز برخی از معیارهای اقتصادی پژوهش حاضر (مانند شاخص C/100، PPM خط تولید، مقاومت به روزپرداخت، سیستم ارتباطی و ...) تاکنون در مطالعات انجام‌شده با موضوع انتخاب تأمین‌کنندۀ پایدار و تاب‌آور در نظر گرفته نشده است؛ بنابراین، هدف پژوهش حاضر، انتخاب تأمین‌کنندگان پایدار و تاب‌آور و تخصیص سفارش تحت ریسک اختلال برپایۀ روش ترکیبی ویکور و برنامه‌ریزی تصادفی دومرحله‌ای دوهدفه است؛ به‌گونه‌ای که تداوم کسب‌وکار در زمان اختلال‌ها و نیز حرکت به سمت پایداری مهیا شود و هزینۀ کل مورد انتظار به حداقل برسد. در این پژوهش، منبع‌یابی چندگانه و انعطاف‌پذیری در ظرفیت تولید تأمین‌کنندگان به‌عنوان استراتژی مؤثری برای کاهش شدت اختلال‌ها در نظر گرفته شده است.
درادامه، در بخش دوم، مروری اجمالی بر مبانی نظری پژوهش انجام میشود. روش‌شناسی پژوهش در بخش سوم و مطالعۀ کاربردی و یافته‌های پژوهش در بخش چهارم ارائه میشود. بخش پنجم به تفسیر یافته‌های پژوهش و تحلیل حساسیت اختصاص می‌یابد و در بخش ششم، نتیجه‌گیری و پیشنهادها برای پژوهش‌های بعدی مطرح میشود.
در این بخش، مواردی از مفاهیم و مبانی نظری پژوهش حاضر و خلاصهای از پیشینه ارائه شده در مقدمه در جدول شماره 1 ارائه شده است.
ارزیابی و انتخاب تأمین‌کننده، مهم‌ترین وظیفۀ بخش تهیه و تدارکات هر شرکت تولیدی و فرایند یافتن بهترین تأمین‌کنندگانی است که بتوانند کالا و خدمات با کیفیت را در زمان مناسب و با قیمت منصفانه فراهم کنند (حسینی و الخالد[xviii]، 2016). منظور از تخصیص سفارش نیز تصمیم‌گیری دربارۀ تخصیص تقاضا بین تأمین‌کنندگان انتخاب‌شده براساس قیمت، تخفیفات مقداری، حداکثر ظرفیت و قابلیت اطمینان تأمین‌کننده است (مینا و سارما[xix]، 2016).
در سال‌های اخیر، پژوهشگران و مدیران صنعت به ایدۀ تاب‌آوری زنجیرۀ تأمین برای کاهش آثار بالقوۀ اختلال‌ها توجه بیشتری کرده‌اند. با توجه به نوظهوری مفهوم تاب‌آوری در زنجیرۀ تأمین، در حال حاضر، تعریف مشخص و پایه‌ای برای آن وجود ندارد؛ اما کاربردی‌ترین تعریف برای تاب‌آوری زنجیرۀ تأمین عبارت است از: توانایی زنجیرۀ تأمین برای بازگشت به وضعیت اولیه یا وضعیت جدید مطلوب‌تر پس از بروز اختلال (کریستوفر و پک[xx]، 2004).
برگر[xxi] و همکاران (2004) برای اولین‌بار، ریسک اختلال تأمین‌کننده را در انتخاب تأمین‌کننده بررسی و با استفاده از رویکرد درخت تصمیم، تعداد بهینۀ تأمین‌کنندگان را تعیین کردند. در مبانی نظری پژوهش، ریسک اختلال به اختلال‌های عمده‌ای اشاره دارد که به‌علت حوادث طبیعی، انسانی یا تهدیدهای تکنولوژیکی (مانند زلزله، سیل، حملات تروریستی یا اعتصاب کارکنان) رخ می‌دهد (ترابی و همکاران، 2015).
در پژوهش حاضر از تکنیک ویکور[xxii] برای رتبه‌بندی تأمین‌کنندگان استفاده شده است. روش ویکور را اپریکوویچ (1998) و اپریکوویچ و تی‌ژنگ[xxiii] (2004) برای مقابله با مشکلات تصمیم‌گیری چندمعیاره در سیستم‌های پیچیده معرفی کردند. این روش بر رتبه‌بندی و انتخاب از مجموعه‌ای از گزینه‌ها متمرکز است و جواب‌های سازشی را برای یک مسئله با معیارهای متناقض تعیین می‌کند که تصمیم‌گیرندگان را در دستیابی به یک تصمیم نهایی یاری می‌دهد. جواب سازشی، جوابی ممکن، نزدیک به جواب ایدئال است و کلمۀ سازش به توافق با تبادلات متقابل اشاره دارد. راه حل سازشی، یک شاخص رتبه‌بندی براساس نزدیکی به جواب ایدئال ایجاد می‌کند (اپریکوویچ و تی‌ژنگ، 2007؛ علیخانی و همکاران، 2019).
جدول 1- مروری بر مطالعات اخیر انتخاب تأمین‌کنندۀ پایدار و تاب‌آور
|
نویسنده |
تخصیص سفارش |
معیارهای پایداری |
ریسک اختلال تأمین‌کننده |
ظرفیت منعطف تأمین‌کننده |
مطالعۀ موردی |
روش حل |
||
|
اقتصادی |
اجتماعی |
زیست محیطی |
||||||
|
ترابی و همکاران (2015) |
P |
P |
- |
- |
P |
- |
- |
برنامه‌ریزی احتمالی- تصادفی دوهدفه |
|
آزادنیا و همکاران (2015) |
P |
P |
P |
P |
- |
- |
- |
روش وزنی فازی مبتنی بر قانون، FAHP و برنامه‌ریزی ریاضی چندهدفه |
|
کمال‌احمدی و ملت‌پرست (2016) |
P |
P |
- |
- |
P |
P |
- |
برنامه‌ریزی تصادفی دومرحله‌ای |
|
ربیعه و همکاران (2019) |
P |
P |
P |
P |
- |
- |
P |
دلفی، TOPSIS فازی و برنامه‌ریزی چندهدفه |
|
وحیدی و همکاران (2018) |
P |
P |
P |
P |
P |
- |
P |
ترکیبی SWOT- QFD برنامه‌ریزی احتمالی- تصادفی |
|
امین‌دوست (2018) |
- |
P |
P |
P |
- |
- |
P |
نظریۀ مجموعه فازی، سیستم استنتاج فازی و DEA |
|
عرب‌شیبانی و همکاران (2018) |
P |
P |
P |
P |
P |
- |
P |
مورا فازی و FMEA مدل‌سازی ریاضی چندهدفه |
|
چراغعلی‌پور و فرساد (2018) |
P |
P |
P |
P |
P |
- |
P |
BWM و برنامه‌ریزی آرمانی چندانتخابی تجدیدنظرشده |
|
علیخانی و همکاران (2019) |
- |
P |
P |
P |
P |
- |
P |
مجموعه‌های فازی فاصله‌ای نوع دوم و DEA و VIKOR |
|
جین و سینگ (2020) |
- |
P |
P |
P |
- |
- |
P |
مدل کانو فازی و سیستم استنتاج فازی |
|
پژوهش جاری |
P |
P |
P |
P |
P |
P |
P |
ویکور و مدل‌سازی تصادفی دومرحله‌ای دوهدفه |
در پژوهش حاضر، رویکردی ترکیبی برای مسئلۀ انتخاب تأمین‌کنندۀ پایدار- تاب‌آور و تخصیص سفارش تحت ریسک اختلال به کار رفته است که به‌طور کلی، شامل دو بخش است. در بخش اول، عملکرد پایداری تأمین‌کنندگان براساس معیارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ارزیابی شده است. بدین‌منظور، پس از تعیین معیارهای مناسب پایداری با تأیید کارشناسان زنجیرۀ تأمین مورد مطالعه، از روش ویکور برای تعیین امتیاز پایداری تأمین‌کنندگان استفاده شده است. در بخش دوم، مدل برنامه‌ریزی تصادفی عدد صحیح دوهدفه‌ای ارائه شده است که در تابع هدف دوم امتیازهای پایداری بهدستآمده در مرحلۀ اول، به‌عنوان پارامترهای ورودی استفاده شده است. سایر داده‌های لازم مدل با رجوع به مستندات سازمانی و مصاحبه با کارشناسان جمع‌آوری شده است. شکل شمارۀ 1، مراحل انجام‌دادن این پژوهش را نشان می‌دهد. نمونۀ مورد مطالعۀ این پژوهش، زنجیرۀ تأمین ایران‌خودرو است که متولی سازمانی پژوهش، شرکت ساپکو است. درحقیقت، ریسک اختلال (مانند بلایای طبیعی، تحریم‌های بین‌المللی، نوسان‌های نرخ ارز، اعتصاب کارکنان و ...) بر تأمین‌کنندگان قطعات خودرو به‌علت گستردگی و پیچیدگی زنجیره‌های تأمین خودروسازی، تأثیر زیادی دارد. یک خودرو به‌طور متوسط از 20000 قطعه تشکیل شده است و در صورت در دسترس نبودن یکی از قطعات، تولید محصول نهایی امکان‌پذیر نخواهد بود. همچنین انتخاب تأمین‌کنندگان پایدار، یعنی تأمین‌کنندگانی که در فرایند عملیات خود، علاوه بر عوامل اقتصادی، موضوعات اجتماعی و زیست‌محیطی را لحاظ کنند، برای دستیابی به پایداری، به‌خصوص در صنایع خودروسازی، بسیار مهم است؛ زیرا محصولات این صنایع در طول مصرف، تعامل زیادی با جامعه و محیط‌زیست دارد.
مدل ارائه‌شده در این پژوهش، که مدل توسعه‌یافتۀ پژوهش کمال‌احمدی و ملت‌پرست (2016) است، به‌لحاظ در نظر گرفتن سناریو برای ریسک‌های اختلال، از نوع برنامه‌ریزی تصادفی دومرحله‌ای است که در آن، تصمیم‌ها به دو گروه تقسیم میشود: 1) تصمیم‌های مرحلۀ اول که بدون آگاهی از وقوع سناریو تصادفی اتخاذ میشود و 2) تصمیم‌های مرحلۀ دوم که پس از وقوع هر سناریو برای جبران آثار نامطلوب احتمالی تصمیم‌های مرحلۀ اول گرفته میشود (فالاسکا و زوبل[xxiv]، 2011). ریسک اختلال با نسبت‌دادن احتمال به هر سناریوی بالقوه‌ای که ممکن است به‌علت شکست تأمین‌کنندگان رخ دهد، در نظر گرفته شده است. در هر سناریو، تأمین‌کنندگان ممکن است دچار اختلال شوند و نتوانند مقدار سفارش تخصیص‌یافته را ارائه دهند؛ بنابراین، پارامتر صفر و یک در مدل ریاضی، وضعیت تحویل‌دادن یا ندادن سفارش برای هر تأمین‌کننده در سناریوی را نشان می‌دهد؛ به عبارت دیگر، اگر مقدار این پارامتر برابر با یک باشد، یعنی تأمین‌کننده در هر سناریوی دچار اختلال نشده و در دسترس است و اگر برابر با صفر باشد، به معنای مختل‌شدن هر تأمین‌کننده و تحویل‌ندادن مقدار سفارش تخصیص‌یافته است. تعداد سناریوهای بالقوه خواهد بود و هر سناریو احتمال وقوع دارد که به‌صورت ذیل محاسبه میشود:
|
(1) |
در رابطۀ مذکور، پارامتر نشان‌دهندۀ احتمال وقوع رویداد اختلال برای تأمین‌کننده است که با توجه به نظر خبرگان و داده‌های تاریخی تعیین میشود. مدل ریاضی پیشنهادی در مقایسه با مدل کمال‌احمدی و ملت‌پرست (2016)، چندمحصولی و دوهدفه است و علاوه بر تابع هدف هزینۀ کل مورد انتظار، تابع هدف جدیدی برای لحاظ‌کردن مفهوم پایداری در مسئلۀ انتخاب تأمین‌کنندگان و نیز محدودیت‌هایی مانند محدودیت حداقل سفارش به هر تأمین‌کننده و حداکثر نرخ خرابی قطعات تعریف شده است. نرخ خرابی به درصد قطعاتی اشاره دارد که از شرکت تأمین‌کننده به‌صورت معیوب ارسال میشود که این خرابی‌ها ممکن است به‌علت حوادث حمل‌ونقل، مسائل تکنولوژیکی و خطاهای انسانی رخ دهد. همچنین این پژوهش به کاربرد عملی مدل ارائه‌شده در شرایط واقعی توجه کرده است. همانگونه که بیان شد، در مدل پیشنهادی، پارامتری برای انعطاف‌پذیری ظرفیت تأمین‌کنندگان در نظر گرفته شده است که به آنها امکان می‌دهد هنگام مواجه‌شدن سایر تأمین‌کنندگان با ریسک اختلال، نیاز شرکت را با تحویل قطعاتی بیشتر از میزان سفارش تخصیص‌یافته به آنها برآورده کنند.
|
بررسی مبانی نظری و پیشینۀ موضوع |
|
تعیین معیارهای پایداری برای مسئلۀ انتخاب تأمین‌کننده با نظر کارشناسان شرکت مورد مطالعه
|
|
ارزیابی و محاسبۀ امتیاز پایداری تأمین‌کنندگان با استفاده از روش ویکور |
|
توسعۀ یک مدل بهینه‌سازی تصادفی دوهدفه |
|
تعیین پارامترهای استفاده‌شده در مدل با رجوع به مستندات سازمانی و نظرسنجی از کارشناسان
one
|
|
حل مدل ریاضی با استفاده از روش اپسیلون محدودیت تقویت‌شده one
|
|
تحلیل حساسیت و ارائۀ نتایج و پیشنهادها
one
|
شکل 1- مراحل پژوهش
برای ارزیابی و رتبه‌بندی تأمین‌کنندگان با توجه به جنبه‌های پایداری، معیارها و زیرمعیارهایی بنا بر نظر کارشناسان شرکت مورد مطالعه و معیارهای استفاده‌شده در پژوهش ربیعه و همکاران (2019) به کار رفته که در جدول شمارۀ 2، این معیارها و نیز تعریف مختصری از آنها ارائه شده است. برای تعیین مقادیر این معیارها پرسش‌نامه‌ای طراحی شد و در اختیار خبرگان مرتبط با موضوع پژوهش قرار گرفت تا عملکرد هر یک از تأمین‌کنندگان را براساس معیارهای پایداری ارزیابی کنند.
جدول 2- معیارها و زیرمعیارهای پایداری به‌کاررفته در مدل پیشنهادی
|
معیارهای اقتصادی |
||
|
معیارها |
زیرمعیارها |
تعریف |
|
انحراف از قیمت برنامه‌ریزی‌شده |
- |
میزان تفاوت قیمت ارائه‌شده توسط هر تأمین‌کننده نسبت به قیمت متداول در صنعت |
|
هزینۀ گارانتی |
- |
هزینه‌ای که بابت رفع نقص قطعات معیوب پرداخت میشود. |
|
کیفیت |
PPM خط تولید |
شاخص کیفی تعداد قطعات برگشتی |
|
شاخص C/100 |
شاخص کیفی تعداد قطعات برگشتی |
|
|
عملکرد تحویل |
توقف خط تولید |
مجموع مدت‌زمانی که سازمان موجب توقف خط تولید مشتری میشود. |
|
تأخیر زمانی کانبان |
تحویل در زمان تعیین‌شده، اما با مقداری کمتر از سفارش تخصیص‌یافته |
|
|
تأخیر حجمی کانبان |
تأخیر تأمین‌کننده در زمان تحویل سفارش |
|
|
سطح تکنولوژی |
دانش |
سطح دانش تأمین‌کننده در برآورده‌کردن نیازهای فعلی و آتی تأمین‌کننده |
|
قابلیت‌های فنی |
سطح قابلیت‌های فنی تأمین‌کننده در برآورده‌کردن نیازهای فعلی و آتی تأمین‌کننده |
|
|
مقاومت به روزپرداخت |
- |
تعداد روزهایی که تأمین‌کننده پس از ارسال قطعات به خریدار به آن شرکت برای پرداخت هزینه مهلت می‌دهد. |
|
ظرفیت تولیدی |
- |
حداکثر توان تولید تأمین‌کنندگان |
|
سیستم ارتباطی |
- |
میزان تبادل اطلاعات به‌صورت برخط |
|
معیارهای زیست‌محیطی |
||
|
سیستم مدیریت زیست‌محیطی |
داشتن گواهی ایزو 14001 |
سیستم مدیریت زیست‌محیطی، بخشی از سیستم مدیریت است که شامل ساختار سازمانی، فعالیت‌های طرح‌ریزی، مسئولیت‌ها، روش‌ها، فرایندها و منابع برای تهیه، اجرا، حصول، بازنگری و حفظ خط‌مشی زیست‌محیطی است. |
|
اجرای سیاست‌های پیشگیری از آلودگی |
||
|
برنامه‌ریزی برای اهداف زیست‌محیطی |
||
|
تخصیص مسئولیت‌های زیست‌محیطی |
||
|
طراحی و تولید سبز |
طراحی سبز |
طراحی محصول متناسب با الزامات زیست‌محیطی |
|
تولید سبز |
تولید محصولات دوستدار طبیعت |
|
|
معیارهای اجتماعی |
||
|
سلامت و ایمنی نیروی کار |
- |
میزان اجرای سیاست‌های حمایت از کارکنان برای حفظ سلامت جسمی و روحی آنان در شرکت تأمین‌کننده |
|
پاسخگویی |
احترام به قانون |
میزان توجه تأمین‌کننده به الزامات حقوقی و قانونی |
|
احترام به علایق ذی‌نفعان |
توان سازمان در برآورده‌کردن علایق ذی‌نفعان مستقیم و غیرمستقیم خود |
|
|
احترام به حقوق اجتماعی کارکنان |
میزان توجه سازمان به مسائل اجتماعی و انسانی کارکنان جدای از مسائل اقتصادی آنها |
|
|
مفروضات مدل |
|
|
1. احتمال وقوع رویداد اختلال برای تأمین‌کنندگان متفاوت است. 2. احتمال هر سناریو متفاوت و با استفاده از فرمول محاسبه میشود. 3. تنها یک نقطۀ تقاضا (شرکت خریدار) وجود دارد. 4. تقاضا برای هر قطعه مستقل، قطعی و معین است. |
|
|
اندیس‌های مدل |
|
|
مجموعه تأمین‌کنندگان مجموعه قطعات مجموعه سناریوها |
|
|
پارامترهای مدل |
|
|
هزینۀ ثابت قرارداد با تأمین‌کنندۀ hام ظرفیت تولید تأمین‌کنندۀ hام برای قطعۀ iام هزینۀ خرید و حمل‌ونقل قطعۀ iام از تأمین‌کنندۀ hام در شرایط عادی هزینۀ خرید و حمل‌ونقل اضافی قطعۀ iام از تأمین‌کنندۀ hام در شرایط اختلال، زمانی که تأمین‌کننده بیشتر از پایه تخصیصش تحویل می‌دهد. انعطاف‌پذیری تأمین‌کنندۀ hام برای قطعۀ iام هزینۀ کمبود قطعۀ iام میزان تقاضا برای قطعۀ iام نرخ خرابی مورد انتظار تأمین‌کنندۀ hام برای قطعۀ iام حداکثر نرخ خرابی مطلوب برای قطعۀ iام امتیاز تأمین‌کنندۀ iام برحسب معیارهای پایداری پارامتر صفر و یک مربوط به وضعیت تأمین‌کنندۀ hام در سناریوی sام. 1 اگر تأمین‌کننده تحویل دهد و 0 در غیر این صورت احتمال وقوع رویداد اختلال برای تأمین‌کنندۀ hام احتمال رخداد سناریوی sام |
|
|
متغیرهای تصمیم مرحلۀ اول |
|
|
متغیر صفر و یک انتخاب‌کردن یا نکردن تأمین‌کنندۀ hام برای تأمین قطعۀ iام تعداد قطعۀ i تخصیص‌یافته به تأمین‌کنندۀ hام |
|
|
متغیرهای تصمیم مرحلۀ دوم |
|
|
تعداد قطعۀ i که از تأمین‌کنندۀ hام در سناریوی sام انتقال می‌یابد. تعداد قطعۀ i که از تأمین‌کنندۀ hام در سناریوی sام بیشتر از پایۀ تخصیصش انتقال می‌یابد. تعداد قطعۀ i برآورده‌نشده در سناریوی sام |
|
مدل ریاضی پژوهش حاضر، دو تابع هدف دارد.
1. هزینۀ کل مورد انتظار: براساس تابع هدف اول، مجموع هزینه‌های مرحلۀ اول و مرحلۀ دوم به حداقل می‌رسد. هزینه‌های مرحلۀ اول را شرکت پیش از آگاهی دربارۀ وقوع هر سناریوی بالقوه باید پرداخت کند و در مدل ارائه‌شده، فقط شامل هزینۀ مدیریت تأمین‌کننده (هزینه‌ای که شرکت برای مدیریت و حفظ ارتباط با تأمین‌کنندگان متحمل میشود) است. منظور از هزینه‌های مرحلۀ دوم، هزینه‌هایی است که شرکت برای پاسخدهی به آن سناریو باید بپردازد که هزینه‌های خرید و حمل‌ونقل در سناریوی ، هزینۀ خرید و حمل‌ونقل اقلام اضافی در سناریوی و هزینۀ کمبود در سناریوی ام در این گروه قرار می‌گیرد. هزینۀ خرید و حمل‌ونقل اقلام اضافی به تأمین‌کنندگانی پرداخت میشود که سفارش شرکت را بیشتر از میزان تخصیص عادی خود برای برآورده‌کردن تقاضای ارضانشده توسط تأمین‌کنندگان آسیب‌دیده، تحویل می‌دهند. رابطۀ ذیل، تابع هدف هزینۀ کل مورد انتظار را نشان می‌دهد:
|
(2) |
2. امتیاز پایداری کل تأمین‌کنندگان: رابطۀ 3، نشان‌دهندۀ تابع هدف مربوط به امتیاز کل پایداری تأمین‌کنندگان منتخب است. گفتنی است امتیاز هر یک از تأمین‌کنندگان براساس معیارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به کمک روش ویکور به دست آمده است. در این روش، تأمین‌کنندگان برحسب شاخص ویکور، به‌ترتیب صعودی رتبه‌بندی می‌شوند؛ یعنی تأمین‌کننده‌ای که کمترین مقدار شاخص ویکور را دارد، در رتبۀ بهتری قرار می‌گیرد؛ بنابراین، تابع هدف پایداری از نوع حداقل‌سازی است.
|
(3) |
رابطۀ 4 تضمین می‌کند که تقاضای هر قطعه به تأمین‌کنندگان تخصیص داده میشود. رابطۀ 5، حد به‌کارگیری ظرفیت هر تأمین‌کننده را برای جواب به سفارش‌های اضافی در طول اختلال‌ها نشان می‌دهد. رابطۀ 6، نشان‌دهندۀ محدودیت حداقل میزان سفارش به هر تأمین‌کننده است. این محدودیت، مانع انتخاب تأمین‌کنندگانی با مقدار سفارش خیلی کم میشود و براساس آن، میزان تخصیص هر تأمین‌کننده باید حداقل 6 درصد تقاضای هر قطعه باشد. روابط 7 و8، حد بالا و پایین تعداد قطعاتی را نشان می‌دهد که از هر تأمین‌کننده در هر سناریو ارسال میشود. رابطۀ 9، نشان‌دهندۀ مقدار قطعات اضافی است که تأمین‌کنندگان دردسترس در سناریوهای متفاوت تأمین می‌کنند. براساس رابطۀ 10، نرخ خرابی مورد انتظار هر قطعۀ خریداری‌شده باید کمتر یا مساوی حداکثر نرخ خرابی مطلوب باشد. رابطۀ 11، نشان‌دهندۀ مقدار تقاضای برآورده‌نشدۀ هر قطعه در هر سناریو است. دو رابطۀ 12 و 13 نیز نوع متغیرهای تصمیم را مشخص می‌کند.
|
(4) |
|
|
(5) |
|
|
(6) |
|
|
(7) |
|
|
(8) |
|
|
(9) |
|
|
(10) |
|
|
(11) |
|
|
(12) |
|
|
(13) |
همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، روش حل مدل ارائه‌شده به‌علت چندهدفه‌بودن آن، روش محدودیت اپسیلون تقویت‌شده است. این روش، نسخۀ بهبودیافتۀ روش کلی محدودیت اپسیلون است که جواب‌های بهینۀ پارتوی مناسب را ارائه می‌دهد و از جواب‌های ناکارآمد پرهیز می‌کند. در روش مذکور، مهم‌ترین تابع هدف، به‌عنوان تابع هدف اصلی در نظر گرفته میشود و بقیۀ توابع هدف به‌عنوان محدودیت به‌صورت ذیل به مدل اضافه میشود.
|
(14) |
s.t.
|
در رابطۀ 14، نشان‌دهندۀ منطقۀ موجه و یک عدد بسیار کوچک (معمولاً بین 001/0 و 000001/0) و متغیر کمکی متناظر با تابع هدف ام است (فلفل[xxv] و همکاران، 2016).
برای تسهیل فرایند تصمیم‌گیری برای انتخاب بهترین جواب بهینۀ پارتو، از یک رویکرد فازی می‌توان استفاده کرد. در این روش فازی، با فرض جواب بهینۀ پارتو، تابع عضویت نشان‌دهندۀ درجۀ بهینگی برای تابع هدف ام در جواب پارتو ام است. برای توابع هدف حداقل‌سازی و حداکثرسازی، مقدار تابع عضویت، به‌ترتیب از رابطۀ 15 و 16 محاسبه میشود:
|
(15) |
|||
|
(16) |
|||
در این روابط، و به‌ترتیب، نشان‌دهندۀ حد بالا و پایین تابع هدف است و مقدار تابع هدف ام در جواب بهینۀ پارتو ام را بیان می‌کند؛ به‌گونه‌ای که .
درادامه، پس از تعیین ضریب وزنی برای هر تابع هدف توسط تصمیم‌گیرنده، که نشان‌دهندۀ اهمیت نسبی هر یک از توابع هدف است، مقدار کل تابع عضویت جواب پارتو ام ( ) با رابطۀ ذیل محاسبه میشود. جواب پارتویی که بیشترین مقدار را دارد، به‌عنوان بهترین راه حل انتخاب میشود (یلماز بالامان[xxvi] و همکاران، 2018).
|
(17) |
همانگونه که بیان شد، مورد مطالعۀ پژوهش، زنجیرۀ تأمین ایران‌خودرو است که مسئولیت تأمین قطعات این زنجیرۀ تأمین بر عهدۀ شرکت ساپکو است. درحقیقت، مأموریت شرکت ساپکو، شناسایی و انتخاب منابع تأمین، طراحی و تأمین قطعات و مجموعه‌های خودرو برای بازارهای هدف داخلی و خارجی است. مسئلۀ مدنظر در این شرکت، انتخاب تأمین‌کنندگان و تخصیص تقاضا به تأمین‌کنندگان پایداری است که هنگام وقوع اختلال در دیگر تأمین‌کنندگان، پاسخگوی تقاضای شرکت باشند. برای این منظور، 8 قطعۀ ضروری شرکت (قطعات مربوط به ترمز خودرو)- که 5 تأمین‌کننده، آنها را تأمین می‌کنند- انتخاب شد. سایر پارامترهای لازم مدل (شامل هزینه‌های مربوط، ظرفیت تأمین‌کننده، تقاضا، احتمال وقوع رویداد، نرخ انعطاف‌پذیری) نیز با استفاده از مستندات سازمانی تعیین شد. سناریوهای اختلال، که وضعیت تأمین‌کنندگان را هنگام وقوع رویداد اختلال نشان می‌دهد، براساس یک پارامتر صفر و یک ( ) تعیین شده است و با توجه به اینکه 5 تأمین‌کننده انتخاب شد، در مدل پیشنهادی25 سناریو تعیین‌شدنی است که در جدول شمارۀ 3 ارائه شده است.
جدول 3- سناریوهای اختلال و احتمال وقوع آنها
|
سناریو |
وضعیت هر تأمین‌کننده ( ) |
احتمال وقوع ( ) |
سناریو |
وضعیت هر تأمین‌کننده ( ) |
احتمال وقوع ( ) |
||||||||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
||||
|
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
8763/0 |
17 |
1 |
0 |
0 |
1 |
1 |
0003/0 |
|
2 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0000000072/0 |
18 |
1 |
0 |
1 |
0 |
1 |
0006/0 |
|
3 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0365/0 |
19 |
1 |
0 |
1 |
1 |
0 |
0008/0 |
|
4 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
0271/0 |
20 |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0002/0 |
|
5 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
0089/0 |
21 |
1 |
1 |
0 |
1 |
0 |
0003/0 |
|
6 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
0179/0 |
22 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0006/0 |
|
7 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0271/0 |
23 |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
0000114072/0 |
|
8 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0000001728/0 |
24 |
0 |
0 |
1 |
0 |
1 |
0000230472/0 |
|
9 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0000002328/0 |
25 |
0 |
0 |
1 |
1 |
0 |
0000349272/0 |
|
10 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0000001728/0 |
26 |
0 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0000075272/0 |
|
11 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0000003528/0 |
27 |
0 |
1 |
0 |
1 |
0 |
0000114072/0 |
|
12 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0000002328/0 |
28 |
0 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0000230472/0 |
|
13 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
0011/0 |
29 |
1 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0000055872/0 |
|
14 |
0 |
1 |
0 |
1 |
1 |
0004/0 |
30 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0000084672/0 |
|
15 |
0 |
1 |
1 |
0 |
1 |
0007/0 |
31 |
1 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0000171072/0 |
|
16 |
0 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0011/0 |
32 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0000055872/0 |
برای تعیین امتیاز 5 تأمین‌کنندۀ منتخب براساس معیارهای پایداری با استفاده از روش ویکور، پس از جمع‌آوری داده‌ها ازطریق پرسش‌نامه، محاسبات لازم در نرم‌افزار EXCEL انجام شد که نتایج آن در جدول شمارۀ 4 آورده شده است. با توجه به مقادیر جدول، تأمین‌کنندۀ سوم براساس شاخص ویکور (Q) بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است.
جدول 4- امتیاز تأمین‌کنندگان براساس معیارهای پایداری
|
کد تأمین‌کننده |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
|
امتیاز پایداری |
85/0 |
8896/0 |
. |
5572/0 |
4232/0 |
پس از تعیین داده‌های ورودی لازم و نیز سناریوهای اختلال، مدل ریاضی در نرم‌افزار GAMS (نسخۀ 24.1.3) در یک سیستم باCPUIntel Core i5وRAM 4 GB، کدنویسی شد. در روش محدودیت اپسیلون تقویت‌شده، تابع هدف هزینه به‌عنوان تابع هدف اصلی و تابع هدف عملکرد پایداری تأمین‌کننده به‌عنوان یک محدودیت در نظر گرفته شد. جواب‌های پارتو حاصل از حل مدل با استفاده از نرم‌افزار GAMS در جدول شمارۀ 5 آورده شده و نمودار پارتو نیز برای این جواب‌ها مطابق شکل شمارۀ 2 ارائه شده است. برای تسهیل فرایند تصمیم‌گیری و انتخاب بهترین جواب پارتو، مقدار تابع عضویت برای هر نقطۀ پارتو به دست آمده است. همانگونه که بیان شد، برای تعیین تابع عضویت کلی، وزن توابع هدف لازم است. برای این منظور، براساس نظر کارشناسان شرکت ساپکو، برای توابع هدف هزینه و عملکرد پایداری تأمین‌کنندگان، به‌ترتیب وزن، 7/0 و 3/0 لحاظ شد. درنهایت، نقطه‌ای که بیشترین مقدار را دارد (نقطۀ پارتوی شمارۀ 4) به‌عنوان بهترین جواب بهینه پارتو برای مسئلۀ مدنظر انتخاب شد.
مقادیر بهینۀ تخصیص سفارش هر قطعه به تأمین‌کنندگان در جدول شمارۀ 6 و مقدار متغیرهای تصمیم مرحلۀ دوم، شامل تعداد قطعات ارسالی از هر تأمین‌کننده ( )، تعداد قطعات اضافی ارسالی از تأمین‌کنندگان دردسترس ( ) و تعداد قطعات برآورده‌نشده ( ) برای قطعۀ 8 در سه سناریوی اختلال، در جدول شمارۀ 7 ارائه شده است.
جدول 5- مقادیر توابع هدف و تابع عضویت به‌ازای نقاط مختلف پارتو
|
ردیف |
تابع هدف هزینه |
تابع هدف عملکرد پایداری تأمین‌کننده |
مقدار کل تابع عضویت ( ) |
|
1 |
114654300 |
17/1517 |
8231/0 |
|
2 |
114660500 |
04/1453 |
8392/0 |
|
3 |
114696200 |
03/1389 |
8480/0 |
|
4 |
114746100 |
96/1324 |
8532/0 |
|
5 |
114840800 |
89/1260 |
8473/0 |
|
6 |
114908600 |
82/1196 |
8480/0 |
|
7 |
114974400 |
75/1132 |
8493/0 |
|
8 |
115067300 |
68/1068 |
8438/0 |
|
9 |
115179000 |
61/1004 |
8336/0 |
|
10 |
115337100 |
54/940 |
8118/0 |
|
11 |
115617100 |
47/876 |
7596/0 |
شکل 2- نمودار پارتو برای توابع هدف هزینه و عملکرد پایداری
جدول 6- مقدار تخصیص هر قطعه به تأمین‌کنندگان مختلف در بهترین جواب بهینۀ پارتو
|
کد قطعه |
1 |
2 |
3 |
4 |
|||||||||||||
|
کد تأمین‌کننده |
2 |
3 |
4 |
5 |
1 |
2 |
4 |
5 |
2 |
3 |
4 |
5 |
1 |
2 |
4 |
5 |
|
|
مقدار تخصیص ( ) |
12 |
43 |
133 |
12 |
66 |
12 |
57 |
65 |
36 |
64 |
66 |
34 |
133 |
26 |
133 |
108 |
|
|
کد قطعه |
5 |
6 |
7 |
8 |
|||||||||||||
|
کد تأمین‌کننده |
1 |
2 |
4 |
5 |
1 |
2 |
4 |
5 |
2 |
3 |
4 |
5 |
2 |
3 |
4 |
5 |
|
|
مقدار تخصیص ( ) |
133 |
24 |
133 |
110 |
123 |
24 |
133 |
120 |
69 |
160 |
133 |
38 |
35 |
160 |
133 |
72 |
|
جدول 7- مقادیر بهینۀ متغیرهای تصمیم مرحلۀ دوم در چندین سناریو
|
سناریو 13 |
سناریو 7 |
سناریو 1 |
|
|||||||
|
کد تأمین‌کننده |
کد قطعه |
|||||||||
|
0 |
0 |
0 |
0 |
6 |
41 |
0 |
0 |
35 |
2 |
8 |
|
9 |
169 |
40 |
200 |
0 |
160 |
3 |
||||
|
26 |
159 |
26 |
159 |
0 |
133 |
4 |
||||
|
0 |
72 |
0 |
0 |
0 |
72 |
5 |
||||
همانگونه که در نمودار پارتو مشاهده میشود، با افزایش میزان پایداری پایۀ تأمین، هزینۀ کل مورد انتظار افزایش می‌یابد؛ به این علت که همۀ تأمین‌کنندگان در پایۀ تأمین قرار نمی‌گیرند و تأمین‌کنندگانی انتخاب می‌شوند که ممکن است با وجود امتیاز پایداری زیاد، هزینۀ خرید و احتمال شکست بیشتری داشته باشند. براساس جدول شمارۀ 6، با توجه به اینکه تابع هدف هزینه نسبت به تابع هدف پایداری، وزن بیشتری دارد، به شاخص هزینه و قابلیت اطمینان در تخصیص سفارش قطعات در مقایسه با امتیاز پایداری تأمین‌کنندگان، توجه بیشتری شده است؛ به‌عنوان مثال، تأمین‌کنندۀ 1 به‌علت هزینۀ بیشتر و قابلیت اطمینان کمتر برای تأمین برخی از قطعات انتخاب نشده است. در هر سناریو هنگام شکست یک یا چند تأمین‌کننده، شرکت برای برآورده‌کردن تقاضا و نیز جلوگیری از کمبود می‌تواند میزان تخصیص منابع تأمین خارج از دسترس را به تأمین‌کنندگان دردسترس براساس هزینۀ خرید و حمل‌ونقل، نرخ انعطاف‌پذیری و امتیاز پایداری آنها انتقال دهد. با توجه به مقادیر جدول شمارۀ 7، هنگام وقوع اختلال در تأمین، میزان تخصیص تأمین‌کننده‌های آسیب‌دیده به تأمین‌کنندگان دردسترس انتقال یافته است و ازطریق ظرفیت منعطف آنها با پرداخت هزینۀ اضافی تمام یا تعدادی از قطعات تأمین‌نشده توسط تأمین‌کنندگان آسیب‌دیده، جبران شده است. از آنجایی که تابع هدف هزینه، اهمیت بیشتری دارد، از میان تأمین‌کنندگان دردسترس، آنهایی برای تأمین میزان تقاضای برآورده‌نشده انتخاب می‌شوند که ابتدا هزینۀ کمتر و سپس امتیاز پایداری و نرخ انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به سایر تأمین‌کنندگان داشته باشند؛ به‌طور مثال، در سناریوی 13 که در آن، تأمین‌کنندۀ 2 دچار اختلال شده است و نمی‌تواند قطعۀ 8 را تأمین کند، میزان تخصیص این تأمین‌کنندۀ آسیب‌دیده، ابتدا به تأمین‌کنندۀ 4 انتقال یافته است؛ به این علت که این تأمین‌کننده، هزینۀ خرید و حمل‌ونقل کمتری دارد و سپس از بین تأمین‌کنندۀ 3 و 5 که هزینۀ یکسانی دارند، تأمین‌کنندۀ 3 به‌علت امتیاز پایداری و نیز نرخ انعطاف‌پذیری بیشتر انتخاب شده است.
در این بخش نیز تحلیل حساسیت برای درک رفتار مدل پیشنهادی در شرایط گوناگون و اعتماد بیشتر به نتایج بهدستآمده، با در نظر گرفتن موارد ذیل انجام شده است.
در این حالت، رفتار مدل، زمانی بررسی میشود که وزن توابع هدف هزینه و عملکرد پایداری تغییر می‌کند. برای این منظور، 3 سناریوی مختلف برای وزن توابع هدف در نظر گرفته و در هر سناریو، مقادیر بهینه و مقدار تابع عضویت محاسبه شده است. در سناریوی سوم- که تابع هدف عملکرد پایداری تأمین‌کنندگان، وزن بیشتری دارد- نقطۀ پارتوی شمارۀ 11 به‌علت بیشترین مقدار انتخاب شده است. براساس این نقطۀ پارتو هنگام تخصیص عادی به تأمین‌کنندگان، پیش از وقوع هر سناریوی اختلال، تأمین‌کنندگانی انتخاب می‌شوند که امتیاز پایداری بیشتری دارند و درنتیجه، شاخص‌های دیگر، مانند هزینه و قابلیت اطمینان، تأثیر خیلی کمی در انتخاب تأمین‌کنندگان و تخصیص تقاضا دارد؛ به عبارت دیگر، تأمین‌کنندۀ 2 با کمترین امتیاز پایداری، در پایۀ تأمین قرار نمی‌گیرد. همچنین در هر سناریوی اختلال، هنگام تخصیص سفارش‌های اضافی به تأمین‌کنندگان، برای جبران تخصیص تأمین‌کنندگان مختل‌شده، شاخص پایداری در اولویت قرار دارد. علاوه بر این، هنگامی‌که تابع هدف هزینه، اهمیت بیشتری دارد (سناریوی دوم)، برای کاهش اثر اختلال‌ها، میزان کمبود و هزینۀ مرتبط با آن، همۀ تأمین‌کنندگان در پایۀ تأمین قرار می‌گیرند. با توجه به جدول شمارۀ 8 مشاهده میشود که بیشترین مقدار تابع عضویت، مربوط به سناریویی است که تابع هدف پایداری، وزن نسبی بیشتری نسبت به تابع هدف هزینه دارد؛ بنابراین، این نتیجه به دست می‌آید که اگر شرکت مورد مطالعه در تصمیم‌های منبع‌یابی تحت ریسک اختلال تأکید بیشتری بر پایداری تأمین‌کنندگان داشته باشد، ارزش کلی فرایند تأمین افزایش می‌یابد.
جدول 8- سناریوهای مربوط به تغییر وزن توابع هدف
|
|
سناریو 1 |
سناریو 2 |
سناریو 3 |
|
|
وزن توابع هدف |
هزینه |
7/0 |
5/0 |
3/0 |
|
عملکرد پایداری |
3/0 |
5/0 |
7/0 |
|
|
مقدار تابع عضویت ( ) |
8532/0 |
8487/0 |
897/0 |
|
|
شمارۀ نقطۀ پارتو |
4 |
10 |
11 |
|
برای بررسی اثر قابلیت اطمینان تأمین‌کنندگان بر هزینۀ کل مورد انتظار، فرض شده است که هیچ تأمین‌کننده‌ای دچار اختلال نخواهد شد و احتمال وقوع رویداد اختلال برای هر تأمین‌کننده، صفر است. با توجه به نتایج حاصل از حل مدل با لحاظ‌کردن این تغییرات مشاهده میشود که میزان هزینۀ کل در شرایط نبود اختلال نسبت به زمانی که احتمال وقوع رویداد اختلال در تأمین‌کنندگان وجود دارد، کاهش می‌یابد. در شرایط نبود اختلال، فرض بر این است که قابلیت اطمینان تأمین‌کنندگان، بسیار زیاد است و هر تأمین‌کننده، تمام قطعات تخصیص‌یافته را تأمین می‌کند؛ بنابراین، شرکت با کمبود مواجه نمی‌شود؛ درنتیجه، هزینۀ کمبود و هزینۀ خرید در شرایط اختلال، صفر و هزینۀ کل مورد انتظار کمتر است؛ اما زمانی که احتمال وقوع رویداد اختلال در مدل ریاضی در نظر گرفته میشود، طبیعی است که به‌علت وقوع اختلال، تأمین‌کنندگان نمی‌توانند میزان سفارش تخصیص‌یافته را ارائه دهند و شرکت، متحمل هزینۀ اضافه‌ای برای برآورده‌کردن تقاضای خود ازطریق سایر تأمین‌کنندگان دردسترس خواهد شد. همچنین ممکن است به‌علت محدودیت استفاده از ظرفیت منعطف تأمین‌کنندگان و جبران‌نکردن کمبودها به‌طور کامل، هزینۀ کمبود و درنتیجه، هزینۀ کل افزایش یابد؛ به عبارت دیگر، ریسک اختلال بر هزینۀ کل فرایند تأمین اثر می‌گذارد؛ درنتیجه، لازم است احتمال وقوع اختلال در مسئلۀ انتخاب تأمین‌کننده و تخصیص سفارش به‌عنوان عامل مهمی در نظر گرفته شود تا به تأمین‌کنندگانی که کمتر در معرض اختلال قرار می‌گیرند، میزان تقاضای بیشتری تخصیص داده شود. همانگونه که در جدول شمارۀ 9 دیده میشود مقدار تابع هدف پایداری، هنگام وقوع اختلال در تأمین در مقایسه با شرایط نبود اختلال، کمی کاهش یافته است؛ زیرا با در نظر گرفتن احتمال وقوع رویداد اختلال، میزان تخصیص بیشتری به تأمین‌کنندگان با قابلیت اطمینان بیشتر صورت گرفته است که برخی از این تأمین‌کنندگان، امتیاز پایداری کمتری دارند.
جدول 9- نتیجۀ حل مدل در شرایط وجود و نبود ریسک اختلال
|
|
هزینۀ کل مورد انتظار ( ) |
میزان پایداری ( ) |
مقدار تابع عضویت ( ) |
|
|
شرایط اختلال (مدل اصلی) |
114746100 |
960/1324 |
8532/0 |
|
|
شرایط نبود اختلال |
114290900 |
710/1319 |
8513/0 |
|
|
درصد کاهش |
3967/0 |
3962/0 |
2226/0 |
در این بخش، اثر تغییر پارامتر انعطاف‌پذیری تأمین‌کنندگان ( ) بر جواب بهینه بررسی میشود. نتایج حاصل در جدول شمارۀ 10 ارائه شده است. هنگامی که مقدار این پارامتر، 10 درصد افزایش می‌یابد، تأمین‌کنندگان دردسترس برای جبران کمبود ناشی از شکست دیگر تأمین‌کنندگان، پاسخگوی سفارش‌های درخواستی بیشتری از طرف شرکت مورد مطالعه خواهند بود و تعداد قطعات اضافی ارسال‌شده در هر سناریو ( ) افزایش و هزینۀ کمبود نسبت به قبل کاهش و هزینۀ کل مورد انتظار نیز به‌علت زیادبودن هزینۀ خرید برخی از تأمین‌کنندگان در شرایط اختلال، درصد کمی افزایش می‌یابد؛ اما میزان کاهش هزینۀ کمبود، بیشتر از درصد افزایش هزینۀ کل مورد انتظار است؛ بنابراین، ضروری است که هنگام استفاده از ظرفیت منعطف تأمین‌کنندگان، بین هزینۀ مازادی که در ازای دریافت قطعات اضافی از تأمین‌کنندگان دردسترس پرداخت میشود و هزینۀ کمبود ناشی از برآورده‌نشدن تقاضا توازن برقرار شود. براساس جدول شمارۀ 10، میزان تابع هدف دوم با افزایش انعطاف‌پذیری، 085/1 درصد کاهش یافته است؛ زیرا به برخی از تأمین‌کنندگان، که امتیاز پایداری بیشتری دارند، سفارش کمتری تخصیص می‌یابد. در مرحلۀ بعد با افزایش پارامتر انعطاف‌پذیری و کاهش هزینۀ خرید اضافی در شرایط اختلال ( ) به میزان 10 درصد، هزینۀ کل مورد انتظار، هزینۀ کمبود و هزینۀ خرید اضافی در مقایسه با نتایج مدل اصلی کاهش می‌یابد. به‌طور کلی، گفتنی است در صورت مقرون به صرفه بودن هزینۀ خرید اضافی تأمین‌کنندگان، انتقال سفارش‌های تأمین‌نشده به تأمین‌کنندگان دردسترس براساس ظرفیت انعطاف‌پذیر آنها راهبرد مناسبی برای کاهش اثر اختلال‌ها خواهد بود.
جدول 10- اثر تغییر پارامتر انعطاف‌پذیری بر جواب بهینۀ مدل
|
|
هزینۀ کل ( ) |
هزینۀ کمبود |
هزینۀ خرید در شرایط اختلال |
میزان پایداری ( ) |
|
مدل اصلی |
114746100 |
1371909 |
67/202404 |
960/1324 |
|
افزایش 10 درصدی پارامتر انعطاف‌پذیری |
114760200 |
1280962 |
86/216729 |
330/1339 |
|
درصد اختلاف |
012/0 |
63/6 |
077/7 |
085/1 |
|
افزایش انعطاف‌پذیری و کاهش هزینۀ خرید اضافی |
114738400 |
1264998 |
68/197091 |
33/1339 |
|
درصد اختلاف |
0067/0 |
79/7 |
62/2 |
085/1 |
به‌طور کلی، با توجه به وقوع اختلال‌های گسترده و متنوع در حوزۀ فعالیت شرکت ساپکو (مانند بلایای طبیعی، رکود اقتصادی، ورشکستگی، اعتصاب کارکنان، نوسان‌های نرخ ارز، تحریم‌های بین‌المللی و ...)، که می‌تواند موجب کاهش رقابت‌پذیری، رضایت مشتری و سودآوری شود، پیشنهاد میشود که این شرکت با استفاده از مدل ارائه‌شده در پژوهش حاضر و نتایج حاصل، به جای تأمین برخی از قطعات فقط از یک تأمین‌کننده، بر منبع‌یابی چندگانه و استفاده از ظرفیت منعطف تأمین‌کنندگان تمرکز و همچنین به ارزیابی عملکرد پایداری تأمین‌کنندگان در شرایط وقوع اختلال در فرایند تأمین اقدام کنند تا دستیابی به توسعۀ پایدار و نیز تداوم کسب‌وکار در زمان اختلال‌ها، مهیا و نیازهای ذی‌نفعان برآورده شود.
با توجه به اهمیت جنبه‌های پایداری و تاب‌آوری در مسئلۀ انتخاب تأمین‌کننده و با وجود پژوهش‌های گسترده که به‌صورت مجزا، مفاهیم پایداری و تاب‌آوری را بررسی کردند، مطالعات اندکی برای بررسی مشترک این دو موضوع وجود دارد؛ بنابراین، هدف پژوهش حاضر، حفظ عملکرد پایداری زنجیرۀ تأمین تاب‌آور در شرایط اختلال ازطریق انتخاب تأمین‌کنندگان پایدار است. برای این منظور، رویکردی ترکیبی شامل ارزیابی و رتبه‌بندی تأمین‌کنندگان براساس معیارهای پایداری و مدل‌سازی مسئلۀ انتخاب تأمین‌کنندۀ پایدار- تاب‌آور و تخصیص سفارش تحت ریسک اختلال ارائه شد. ابتدا، پس از تعیین معیارهای پایداری در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی و جمع‌آوری داده‌های لازم، روش ویکور برای تعیین امتیاز پایداری تأمین‌کنندگان به کار رفت؛ سپس یک مدل برنامه‌ریزی تصادفی دومرحله‌ای دوهدفه برای تعیین تصمیم‌های برون‌سپاری طراحی شد. برای حل مدل پیشنهادی، روش محدودیت اپسیلون تقویت‌شده و برای تعیین بهترین جواب پارتو، رویکردی فازی به کار رفت. کاربرد و کارایی مدل پیشنهادی ازطریق موردی مطالعاتی در زنجیرۀ تأمین ایران‌خودرو (شرکت ساپکو) بررسی شد. تحلیل‌های انجام‌شده براساس نتایج نشان می‌دهد در صورت تأکید بیشتر بر انتخاب تأمین‌کنندگان پایدار در شرایط ریسک اختلال، دستیابی به سطح بالاتری از عملکرد پایداری با اندکی افزایش در هزینه‌ها امکان‌پذیر خواهد بود و ارزش کلی فرایند تأمین افزایش می‌یابد. در تحلیل بعدی با بررسی تأثیر قابلیت اطمینان بر هزینۀ مورد انتظار مشخص شد که احتمال وقوع ریسک اختلال در تأمین‌کنندگان بر هزینۀ کل فرایند تأمین اثر می‌گذارد و همچنین موجب کاهش اهداف پایداری میشود. در این پژوهش، به‌کارگیری استراتژی منبع‌یابی چندگانه و استفاده از ظرفیت انعطاف‌پذیر تأمین‌کنندگان بررسی شد. با توجه به نتایج حاصل، گفتنی است با افزایش انعطاف‌پذیری ظرفیت تولید تأمین‌کنندگان و جبران کمبودهای ناشی از شکست برخی از تأمین‌کنندگان، میزان کمبود و هزینه‌های آن کاهش می‌یابد. به‌طور کلی، وقوع اختلال‌ها در فرایند تأمین موجب کاهش اهداف پایداری میشود؛ اما با توجه به اهمیت توسعۀ پایدار، به‌خصوص در زنجیره‌های تأمین پیچیده، مانند خودرو ضروری است در تصمیم‌های منبع‌یابی همراه با ریسک اختلال و نیز هنگام تخصیص سفارش‌های تأمین‌نشده به تأمین‌کنندگان دردسترس، علاوه بر هزینه و قابلیت اطمینان به عملکرد پایداری تأمین‌کنندگان نیز توجه و ایجاد توازن بین معیارهای هزینه، قابلیت اطمینان و پایداری در نظر گرفته شود. همچنین استفاده از شیوه‌های تاب‌آوری، مانند منبع‌یابی چندگانه و انعطاف‌پذیری در ظرفیت تأمین‌کنندگان ممکن است هزینه‌های بیشتری بر شرکت تحمیل کند؛ اما بسیاری از هزینه‌های احتمالی ریسک اختلال و نیز هزینۀ ناشی از کمبود قطعات را کاهش می‌دهد.
پیشنهادهای پژوهشی برای توسعۀ پژوهش حاضر و افزایش لزوم توجه به موضوعات پایداری و تاب‌آوری در تصمیم‌های منبع‌یابی به‌طور هم‌زمان به شرح ذیل است:
̲ توجه به ریسک عملیاتی با در نظر گرفتن عدم قطعیت برای پارامترهای مدل، ازجمله تقاضا، هزینه و ظرفیت؛
̲ در نظر گرفتن رویدادهای اختلال فوق‌العاده[xxvii] (جهانی) یا نیمه‌فوق‌العاده[xxviii](محلی) که بر تمام یا مجموعه‌ای از تأمین‌کنندگان اثر می‌گذارد؛
̲ استفاده از سایر استراتژی‌های تاب‌آوری در مسئلۀ انتخاب تأمین‌کنندگان، ازجمله اتخاذ تأمین‌کنندگان پشتیبان، حفظ تأمین‌کنندگان، ذخیرۀ موجودی راهبردی و ... .
[i]. Supply Base
[ii]. Triple Bottom Line (TBL)
[iii]. Jain and Singh
[iv]. Tate
[v]. Rajesh
[vi]. Rule-Based Weighted Fuzzy Method
[vii]. Fuzzy Analytical Hierarchy Process (FAHP)
[viii]. Fuzzy Inference System (FIS)
[ix]. Fuzzy Kano Model
[x]. Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats
[xi]. Quality Function Deployment (QFD)
[xii]. Fuzzy Set Theory
[xiii]. Data Envelopment Analysis (DEA)
[xiv]. Failure Mode And Effects Analysis (FMEA)
[xv]. interval type-2 fuzzy sets
[xvi]. Best Worst Method (BWM)
[xvii]. Revised Multi- Choice Goal Programming (RMCGP)
[xviii]. Al Khaled
[xix]. Meena and Sarmah
[xx]. Christopher and Peck
[xxi]. Berger
[xxii]. VIKOR (VlseKriterijumska Optimizacija I Kompromisno Resenje)
[xxiii]. Opricovic and Tzeng
[xxiv]. Falasca and Zobel
[xxv]. Felfel
[xxvi]. Yılmaz Balaman
[xxvii]. Super events
[xxviii]. Semi-super events
)