نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد گروه مدیریت کسب و کار، دانشکده اقتصاد و علوم اجتماعی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران
2 استادیار گروه مهندسی صنایع، دانشکده فنی دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: This paper aims to study the intensity effect of the significant blockchain factors in the food industry. Also, it develops the application of blockchain technology in the food industry and identifies the relationship between the influencing indicators of blockchain in this area.
Design/methodology/approach: This paper is typically qualitative-descriptive research in which the fuzzy decision-making trial and evaluation laboratory (DEMATEL) method used for analysis. For this purpose, 950 questionnaires sent to the university professors and experts of blockchain technology in Iran and abroad. Among the received answers, only 19 respondents completed the questionnaires. The study population included academic experts who were aware of the blockchain field. The selected experts were from the research and social network of Researchgate, university faculty members and researchers with at least one published paper on the blockchain application. The relationships between the indicators and the effect intensity between them measured by the fuzzy DEMATEL method.
Findings: The literature reviewed comprehensively and resulted in 16 extracted influencing indicators of the blockchain in the food industry. After reviewing and merging, they reduced to 8. Finally, by the fuzzy DEMATEL method, their effective relationship determined. The influencing indicators identified included food waste prevention, smart contract, simplification of international transactions, rapid identification of organic products, supply chain coordination and cost reduction, tracking and prevention of fraud in the food industry, permanent and secure storage of information and balancing the pricing process. Research findings indicated that the traceability and fraud prevention index was the most influencing indicator. Also, food waste prevention had the most relationship with the other variables, and finally, the smart contract was the most influencing indicator.
Research limitations/implications: Blockchain technology has recently emerged in the food industry and supply chain. Blockchain is a solution that can increase integration and productivity in the food industry by having a positive impact on indicators such as traceability, fraud prevention, supply chain coordination, and cost reduction. Due to the various features of the emerging technology, the food and agriculture industries evolute significantly. Based on a comprehensive literature review, the conceptual model proposed and the extracted indicators and their effect on each other identified. The fuzzy DEMATEL method used and based on the viewpoints of experts, the cause-and-effect relationships identified. Also, there was no evidence of implementing blockchain in the country, and therefore it was not possible to test the model. Data gathering performed by questionnaires and created a limitation in the exact evaluation of the model.
Practical implications: This study outlined the role of a reliable tracking system in the food industry in improving the efficiency of other indicators in this area. Blockchain is also a way to solve traceability issues while achieving transparency. This study motivates the managers and decision-makers at the macro level to take advantage of blockchain technology to have a reliable tracking system.
Social implications: The food industry is highly critical and significant due to its direct relationship with human health. As a result, it is necessary that the food that reaches the consumer is of the highest safety and quality and has a reliable tracking system. We introduce blockchain as a technology that has great potential to achieve such benefits.
Originality/value: The literature review indicated that no study performed on blockchain technology in the food supply chain of Iran. Therefore, it is necessary to fill the existing literature gap by conducting this research and ultimately enrich the existing scientific resources in this field.
کلیدواژهها [English]
امروزه، براثر جهانیشدن تجارت مواد غذایی، مسافتی که غذا از تولیدکننده به مصرفکننده طی میکند، افزایش یافته است؛ بنابراین، حفظ ایمنی و کیفیت مواد غذایی، حساسیت زیادی دارد (آونگ و چانگ،[i] 2014). جهانیسازی و برونسپاری، سیستمهای غذا را با تأمینکنندگان و شرکتهای بیشتری درگیر میکند که این امر، موجب پیچیدهترشدن سیستم غذا میشود. افزایش فاصلۀ جغرافیایی بین تولیدکنندگان و مصرفکنندگان، چالشهایی دربارۀ کیفیت غذا ایجاد میکند. همچنین، جهانیسازی زنجیره تأمین مواد غذایی، نیاز به اعتماد زیاد به اطلاعات ردوبدلشده را ایجاد میکند؛ بنابراین، به قابلیت ردیابی مواد غذایی باید توجه بیشتری داشت. پیشرفت در قابلیت ردیابی مواد غذایی با پیشرفت در سیستمهای اطلاعاتی به وجود آمده است؛ اما شفافیت و اعتماد به اطلاعات، هنوز از مشکلات اساسی این حوزه است. سیستمهای کنونی زنجیره تأمین، یکپارچگی اطلاعات یا شفافیت لازم را برای اطمینان از کیفیت و ایمنی مواد غذایی تضمین میکند (سیبل حسین و همکاران، 2019؛ ساندر و همکاران، 2018؛ دوان و همکاران،[ii]2020).
یکی از ابزارهای مؤثر برای افزایش اعتماد مصرفکننده به ایمنی مواد غذایی و حمایت از مصرفکننده، قابلیت ردیابی است. سیستم ردیابی سنتی تا حد زیادی به سیستمهای مبتنی بر کاغذ یا سیستمهای رایانهای داخلی متکی است. ثبت کاغذی، زمانبر و با خطا همراه است. همچنین، ردیابی داخلی ممکن است برای سایر شرکتها قابل استفاده نباشد (دوان و همکاران، 2020؛ هولمبرگ و اگوست، 2018؛ تائو و همکاران،[iii]2019). ساختن یک سیستم ردیابی زنجیره تأمین مواد غذایی بهعلت مطابقنبودن الگوی تدارکاتی سنتی محصولات غذایی با نیازهای بازار، ضروری است (تیان،[iv] 2018). همچنین، دانستن منبع و تاریخ مواد مصرفی، در مبارزه با محصولات تقلبی مهم است. بیشتر ذینفعان در به دست آوردن تصویری کلی از تمام تراکنشها و پیگیری منشأ محصولات، بهویژه مشتریان و تأمینکنندگان، که فقط اطلاعاتی در کل زنجیره تأمین دارند، مشکل دارند. این امر، موجب ظهور محصولات تقلبی، بحران کیفیت محصول و تقلب اطلاعات در زنجیره تأمین میشود (هلو و هائو،[v] 2019). مشکلاتی مانند نبود زنجیرۀ صنعت و وجود دادههای جزیرهای، موجب بینظمی و تأخیر در پاسخگویی سیستم سنتی نظارت بر مواد غذایی شده است (تائو و همکاران، 2019).
فنّاوری بلاکچین، تحولی دیجیتالی را در فضای زنجیره تأمین مواد غذایی نشان میدهد. این فنّاوری بر اهداف کلیدی زنجیره تأمین، مانند انعطافپذیری، سرعت، کیفیت، هزینه و کاهش ریسک تأثیر میگذارد و باعث افزایش پاسخگویی و شفافیت میشود (بختیس و همکاران،[vi] 2019). یکی از جنبههای مهم فنّاوری بلاکچین، روش طراحی آن است که در آن، سایر کاربران، امکان تغییر، حذف یا افزودن بلوکها یا اطلاعات در اطلاعات ذخیرهشده را بدون شناسایی ندارند. این امر، منشأ و اصالت معاملات را تضمین میکند و از این طریق، شفافیت کلی و اعتماد را در هنگام اتصال به یک محصول خاص افزایش میدهد (هولمبرگ و اگوست، 2018).
بلاکچین بهعنوان فنّاوریای توزیعشده و غیرمتمرکز، دربردارندۀ مجموعهای از بلوکهای دارای مهر زمان است که با یک هش رمزنگاری به یکدیگر متصل میشود. بلاکچین، فنّاوریای همتا به همتاست که تجارت مواد غذایی را در محیطهای غیرمتمرکز، شفاف و امن بازار امکانپذیر میکند. با کمک بلاکچین میتوان اطلاعات محصول را در کل زنجیره تأمین مواد غذایی (از تأمینکنندگان مواد اولیه تا مشتریان) ثبت کرد. دیجیتالیشدن سوابق و اسناد، علاوه بر صرفهجویی در زمان بررسی دستی کاغذ، خطرات ناشی از دستکاری دادهها و خطاها را نیز از بین میبرد. ذینفعان میتوانند اطلاعات بیشتری از جریان محصولات به دست بیاورند و سریعتر به شرایط واکنش نشان دهند (فنگ و همکاران، 2020؛ دوان و همکاران، 2020؛ مائو و همکاران،[vii] 2018). همچنین، بلاکچین، نقش مهمی در جلوگیری از معاملات فریبآمیز دارد (وانگ و همکاران،[viii] 2019). این فنّاوری، قابلیت زیادی برای نفوذ در زنجیره تأمین کشاورزی دارد و با اجرای آن در زنجیره تأمین کشاورزی، ردیابی محصولات را در هر مرحله میتوان انجام داد. این امر، باعث کاهش زمان و هزینۀ گواهی تأیید محصول میشود و به کاهش فعالیتهای کلاهبردانه و پاسخگویی فرایندها کمک میکند (کامبل و همکاران،[ix]2020).
در این پژوهش، ابتدا، شاخصهای مهم و مؤثر بلاکچین در حوزۀ زنجیره تأمین صنایع غذایی با توجه به مبانی نظری موضوع و مطالعات کتابخانهای شناسایی و در مرحلۀ بعد، شدت اثر شاخصهای شناساییشده با استفاده از روش دیمتل فازی تعیین میشود. با توجه به اینکه دادههای جمعآوریشده، نظرات خبرگان و از نوع متغیرهای بیانی است، روش دیمتل فازی به کار میرود. با این روش، شاخصهای تأثیرگذار و تأثیرپذیر شناسایی میشود. هدف این پژوهش، تعیین شدت اثر شاخصهای مؤثر بلاکچین در حوزۀ صنایع غذایی است و هدف، تعیین روابط علت و معلولی بین این شاخصها بهصورت مدلسازی معادلات ساختاری نیست. هدف دیگر این پژوهش، توسعۀ کاربرد بلاکچین در صنایع غذایی و شناسایی روابط بین شاخصهای مؤثر بلاکچین در این حوزه است. تصمیمگیران و شرکتهای فعال با تمرکز بر شاخصهای تأثیرگذار، نقش عمدهای در توسعۀ فنّاوری بلاکچین برای تضمین امنیت و قابلیت ردیابی در زنجیره تأمین صنایع غذایی دارند.
ساختار پژوهش بهصورت ذیل دستهبندی میشود. در بخش بعدی، پیشینۀ پژوهش؛ در بخش سوم، روششناسی پژوهش؛ در بخش چهارم، یافتههای پژوهش و مراحل گامبهگام پیادهسازی روش دیمتل فازی؛ در بخش پنجم، یافتههای پژوهش و در بخش ششم، نتیجهگیری حاصل از پژوهش و کارکردهای مدیریتی بررسی میشود.
در این قسمت، پیشینۀ پژوهش دربارۀ نقش بلاکچین در حوزۀ صنایع غذایی بررسی میشود. با توجه بهتازگی حوزۀ پژوهش، بیشتر مقالات مربوط به سالهای بعد از 2017 است.
یاودا و همکاران[x] (2020)، نقش مهم برخی از علتهایی را نشان میدهند که به ادغام بلاکچین با زنجیره تأمین و درنهایت، دستیابی به پایداری منجر میشود. ایمنی و متمرکزنبودن دادهها، قابلیت دسترسی، قوانین و سیاستها، اسناد و مدارک، مدیریت دادهها و کیفیت، مواردی است که با بلاکچین به توسعۀ استراتژی کمک میکند.
بهنکه و همکاران[xi] (2020) به این نتیجه رسیدند که بلاکچین، فنّاوری مفیدی است؛ زیرا به اشتراکگذاری دادههای بیشتر میان اعضای زنجیره تأمین منجر میشود. با این حال، شرایط مرزی باید پیش از استفاده از فنّاوری بلاکچین برآورده شود. این یافتهها نشان میدهد زنجیره تأمین پیش از استفاده از بلاکچین باید سازماندهی شود.
بمبلاوسکا و همکاران[xii] (2020)، پژوهشی را با هدف تبیین اجرای فنّاوری بلاکچین در سیستم تحویل زنجیرۀ تولید و عرضۀ تخم مرغ از مزرعه به مصرفکننده انجام دادند. آنها ورود بلاکچین در زنجیره تأمین مواد غذایی را سرآغاز انقلابی میدانند که به مصرفکنندگان، امکان میدهد بهصورت دقیق، زنجیره مواد غذایی را ردیابی کنند.
پرشار و همکاران[xiii] (2020)، در پژوهش خود بیان کردند بهعلت جهانیسازی صنعت زنجیره تأمین مواد غذایی، ایمنی مواد غذایی از مزرعه تا مصرف و صدور گواهینامۀ کیفیت، بسیار مهم شده است. آنها راه حل مبتنی بر بلاکچین را پیشنهاد کردهاند که نیاز به یک ساختار متمرکز امن، واسطهها و تبادل اطلاعات را برطرف میکند، عملکرد را بهینه میکند و از سطح قوی ایمنی و یکپارچگی پیروی میکند.
تیجان و همکاران[xiv] (2019)، معتقدند بلاکچین، پتانسیل عظیمی برای توسعه در بخش کشاورزی و تدارکات دارد. در بخش تدارکات، این فنّاوری، تأخیر در زمان، هزینههای اضافی و خطاهای انسانی را به میزان زیادی کاهش میدهد. علاوه بر این، به اشتراکگذاری دادههای معتبر محصولات کشاورزی، امنیت غذایی را تضمین میکند. همچنین، فنّاوری بلاکچین، بهراحتی عملیات تجاری ایمن را در تدارکات فراهم میکند.
ژائو و همکاران[xv] (2019)، بیان کردند برای بهبود مدیریت زنجیرۀ ارزش غذایی در چهار جنبۀ اصلی، بلاکچین به همراه فنّاوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته و اینترنت اشیا تأثیرگذار است. آن چهار جنبه، قابلیت ردیابی، امنیت اطلاعات، تولید و مدیریت پایدار آب است. مشارکت را به کمک معاملات همتا به همتای بلاکچین میتوان افزایش داد. قراردادهای هوشمند بلاکچین به شرکتها و ارگانهای دولتی، در دسترسی به زمان واقعی دادهها، سهام بازار و الگوی مصرف و مدیریت هزینههای مصرفی مشتریان کمک میکند.
موندال و همکاران[xvi] (2019)، به این نتیجه رسیدند که هر مصرفکننده و خردهفروش با بررسی دفتر عمومی بلاکچین، اطلاعات مربوط به بستههای غذا را به دست میآورد. در این معماری، آدرسدهی دوگانه پیشنهاد میشود؛ آدرس فیزیکی و سایبری که باید به یکدیگر وصل شود.
جی و همکاران[xvii] (2017)، به این نتیجه رسیدند که پشتیبانی و تحریک توسعۀ برنامههای کاربردی فنّاوری بلاکچین، بهعنوان بخشی از استراتژی دیجیتالسازی، برای بهبود شفافیت، کارایی، رقابتپذیری و پایداری بخش کشاورزی است. فنّاوری بلاکچین براساس موقعیت فعلی آنها در بازار و در زنجیرۀ ارزش اطلاعات غذایی، فرصتها و چالشهای متفاوتی را برای ذینفعان یا سازمانهای مختلف ایجاد میکند.
با توجه به دانش و اطلاعات نویسندگان، تاکنون، پژوهشی دربارۀ کاربرد فنّاوری بلاکچین در زنجیرۀ تأمین مواد غذایی در ایران انجام نشده است؛ بنابراین، باید با انجامدادن این پژوهش، خلأ مطالعاتی موجود از بین برود و موجب غنیشدن منابع علمی موجود در این زمینه شود. همچنین، تاکنون، از شدت آثار بین شاخصهای مهم بلاکچین در پژوهشها بحث نشده است و بیشتر پژوهشها، کاربرد این فنّاوری را در زمینههای مختلف معرفی کرده است. استفاده از بلاکچین در صنایع مواد غذایی، مزیت رقابتی برای آنها فراهم میکند. درحقیقت، مشتریان با استفاده از این فنّاوری به اطلاعات محصولات غذایی در سریعترین زمان و بهصورت ایمن دسترسی دارند. بررسی مبانی نظری نشان میدهد بلاکچین در بهبود زنجیرۀ ارزش غذایی، افزایش شفافیت، کارایی، رقابتپذیری، پایداری و پشتیبانی از استراتژیهای شرکت در بخش صنایع غذایی و کشاورزی، تأثیر زیادی دارد.
پژوهش حاضر، پژوهشی کیفی-توصیفی است و روش پژوهش، روش دیمتل فازی است. روش دیمتل فازی با استفاده از متغیرهای زبانی فازی، تصمیمگیری در شرایط عدم اطمینان محیطی را آسان میکند. این تکنیک، مشکلات پیش روی سازمانها را با بهکارگیری تصمیمگیری گروهی در شرایط فازی حل میکند. این روش برای تجسم ساختار روابط علّی و معلولی پیچیده با ماتریس یا نمودار، ابزار کاربردی و مفیدی است. ماتریسها یا نمودارها رابطۀ زمینهای بین عناصر سیستم را نشان میدهد که در آن، یک عدد نشاندهندۀ قدرت نفوذ هر متغیر است. همچنین، این تکنیک، رابطۀ علتها و تأثیر معیارها را به مدل ساختاری قابل فهمی تبدیل میکند. در حال حاضر، تکنیک دیمتل، بهطور گسترده در زمینههای کشاورزی، نوآوری در فنّاوری، بازاریابی و رفتار مصرفکننده، تصمیمگیری، مدیریت دانش، یادگیری الکترونیکی، تحقیق در عملیات و انتخاب سیستمها استفاده شده است. این روش برپایۀ گرافهای جهتدار برای جداسازی عوامل علت و معلول است. همچنین، نسبت به نمودارهای بدون جهت برای نمایش روابط مستقیم سیستمهای فرعی، مفیدتر است.
نظریۀ مجموعه فازی در تصمیمگیری، بهطور مؤثر با ابهام در اندیشه و بیان انسان مقابله میکند. اصطلاحات زبانی در تخمین برای مقابله با ابهامهای موجود در روند تصمیمگیری مؤثر است. از متغیرهای زبانی بهعنوان متغیرهایی استفاده میشود که مقادیر آنها عدد نیست؛ بلکه اصطلاحات زبانی است. یک راه طبیعی و مؤثر برای بیان ارزیابی تصمیمگیرندگان، رویکرد اصطلاحات زبانی است. معمولاً از اعداد فازی مثلثی برای نمایش ارزشهای زبانی استفاده میکنند (جنگ و تسنگ، 2012؛ چانگ و همکاران،[xviii] 2011).
برای تعیین متخصصان، از روش نمونهگیری غیراحتمالی هدفمند استفاده شده است. جامعۀ مورد مطالعه از میان متخصصان دانشگاهی و کارشناسان آگاه به حوزۀ بلاکچین انتخاب شد. خبرگان از شبکۀ اجتماعی و پژوهشیResearch gate ، استادان دانشگاهها و پژوهشگران دارای حداقل یک مقاله در زمینۀ کاربرد بلاکچین در زنجیره تأمین انتخاب شدهاند. برای این منظور، تعداد 950 ایمیل حاوی پرسشنامه به استادان دانشگاه و متخصصان درزمینۀ بلاکچین در داخل و خارج از کشور فرستاده شد. درمجموع، تعداد 21 نفر به پرسشنامهها پاسخ دادند که با حذف پرسشنامههای ناقص، درنهایت، تعداد 19 پرسشنامه برای تحلیل دادهها انتخاب شد. پاسخدهندگان، بیشتر استادان دانشگاه با مدرک دکتری هستند. جدول مشخصات پاسخدهندگان در پیوست مقاله ارائه شده است.
با مرور جامع مبانی نظری، ابتدا 16 شاخص مؤثر بلاکچین در حوزۀ صنایع غذایی استخراج شد و پس از بررسی مجدد و ادغام تعداد آنها به 8 مورد کاهش پیدا کرد. درنهایت، با روش دیمتل فازی، روابط تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آنها مشخص شد. شاخصهای نهایی شناساییشده، شامل جلوگیری از ضایعات مواد غذایی، قرارداد هوشمند، سادهسازی معاملات بینالملل، شناسایی سریع محصولات ارگانیک، هماهنگی زنجیره تأمین و کاهش هزینهها، ردیابی و جلوگیری از تقلب در صنایع غذایی، ذخیرۀ دائمی و ایمن اطلاعات و متعادلسازی فرایند قیمتگذاری است. با توجه به پرسشنامههای جمعآوریشده، مراحل پیادهسازی گامبهگام روش دیمتل فازی در بخش بعدی تشریح میشود.
در این بخش، شاخصهای مؤثر بر زنجیره تأمین مواد غذایی مبتنی بر فنّاوری بلاکچین شناسایی میشود. تمرکز بر این شاخصها در صنایع غذایی، مزیت رقابتی ایجاد میکند. این شاخصها با مطالعۀ مبانی نظری موضوع، سایتهای مرتبط و نظرات خبرگان در این حوزه به دست آمده است. شکل شمارۀ 1، مدل مفهومی پژوهش را به همراه شاخصهای شناختهشده و تأثیر آنها بر یکدیگر نمایش میدهد. گفتنی است، مدل پیشنهادی با توجه به اکتشاف از مبانی نظری، مطالعات دقیق از مرور مبانی نظری و مشورت با متخصصان و استادان این حوزه استخراج و شدت اثر شاخصهای مدل با نظر خبرگان و روش دیمتل فازی ارزیابی شده است. با توجه به اینکه پیادهسازی بلاکچین در کشور و در زنجیره تأمین مواد غذایی هنوز انجام نشده است، امکان برازش دقیق مدل با بررسی شرکتهای صنایع مواد غذایی وجود ندارد. درادامه، هر شاخص، توصیف و نقش بلاکچین در بهبود آنها توضیح داده شده است.
|
ردیابی و جلوگیری از تقلب |
|
شناسایی سریع محصولات ارگانیک |
|
متعادلسازی فرایند قیمتگذاری |
|
هماهنگی زنجیره تأمین و کاهش هزینهها |
|
جلوگیری از ضایعات مواد غذایی |
|
ذخیرۀ دائمی و ایمن اطلاعات |
|
قرارداد هوشمند |
|
سادهسازی معاملات بینالملل |
|
فنّاوری بلاکچین |
شکل 1-مدل مفهومی پژوهش
بلاکچین، فنّاوری جدیدی است که در بخشهای مختلف، باعث افزایش بهرهوری و جهانیسازی میشود (سادوسکایا و همکاران،[xix] 2017). این فنّاوری، یک دفتر کل دیجیتالی رمزگذاری شده است که دادههای معامله را در یک دفتر کل غیرمتمرکز ذخیره میکند. این بلوکها برای ایجاد یک زنجیرۀ تغییرناپذیر، بهترتیب زمانی به یکدیگر اضافه میشود که این زنجیره بین همۀ افراد شرکتکننده به اشتراک گذاشته میشود. چنین معماریای، مزایایی مانند بهبود قابلیت ردیابی و افزایش اعتماد در یک زنجیره تأمین را دارد (کامبل و همکاران، 2019؛ پربولی[xx] و همکاران، 2018). بلاکچین اتکا به شخص ثالث را با شبکههای همتا به همتا کاهش میدهد. این فنّاوری برای کاهش کلاهبرداری، اطلاعات را بهصورت تغییرناپذیر در دسترس همۀ شرکتکنندهها قرار میدهد (وانگ و همکاران، 2019).
فنّاوری بلاکچین، نقش واسطهها را کاهش میدهد، یکپارچگی معاملات را حفظ و قابلیت ردیابی فعالیتهای تولید و تدارکات را تقویت میکند. همچنین، بهطور مداوم، معاملات با بلوکهای دیجیتال تأیید و ذخیره و با بلوکهای قبلی مرتبط میشود؛ درنتیجه، زنجیرهای را تشکیل میدهد که باعث تسهیل شفافیت اطلاعات میشود. توزیع اطلاعات یکسان در کل شبکه با ویژگی متمرکزنبودن بلاکچین امکانپذیر میشود و هیچ گره واحدی نمیتواند معاملهها را کنترل کند. این ساختار، مهر دائمی دارد و از هر گونه اقدامی برای تغییر و اصلاح اطلاعات بدون تأیید کلیّۀ ذینفعان جلوگیری میشود. همین امر، مسئولیت جمعی برای اطمینان از ایمنی و قابلیت اطمینان دادهها ایجاد میکند (ونکاتش و همکاران،[xxi] 2020).
ضایعات مواد غذایی، سبب افزایش تقاضا برای زمین کشاورزی و هدررفتن آب و افزایش فشار بر جنگلها میشود و پیامدهایی منفی همچون تأثیر اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی دارد (گراهام-رو و همکاران،[xxii] 2014). کاهش ضایعات مواد غذایی جهانی، وضعیتی برد-برد برای امنیت غذایی و پایداری محیط زیست است (چن و همکاران،[xxiii] 2020). یکی از راههای مقابله با ضایعات مواد غذایی، سیستمهای مدیریت تولید غذا و مدیریت تدارکات است.ضایعات غذایی بهعلتهای مختلفی، ازجمله نبود مدیریت ایمنی مواد غذایی به وجود آمده است (هولمبرگ و اگوست، 2018). علتهای ضایعات غذایی در سراسر جهان متفاوت است و به شرایط خاص و محلی در یک کشور معین، بستگی زیادی دارد. بهطور گسترده، ضایعات غذایی متأثر از انتخابها و الگوهای تولید محصولات، زیرساختها و ظرفیت داخلی، زنجیرههای بازاریابی و کانالهای توزیع و خریدهای مصرفکننده و شیوههای استفاده از مواد غذایی قرار میگیرد (گوستاوسون و همکاران،[xxiv] 2011: 11).
فنّاوری بلاکچین با امکان ردیابی محصولات در هر زمان به کاهش ضایعات مواد غذایی کمک میکند (مائو و همکاران، 2018). ثبت اطلاعات محصولات در هر مرحله از زنجیره تأمین برای اطمینان از شرایط بهداشتی، محصولات آلوده، کلاهبرداری و شناسایی بهموقع خطرها لازم است (کامیلاریس و همکاران،[xxv] 2019). همچنین، قراردادهای هوشمندی که روی بلاکچین قرار دارد، راه حل مناسبی برای کاهش ضایعات غذایی، اطمینان از ایمنی مواد غذایی و افزایش ردیابی است (هولمبرگ و اگوست، 2018).
بیشتر قراردادها در زنجیره تأمین، شامل توافقهای چندجانبه و محدودیتهای نظارتی و لجستیکی است (دولگی و همکاران،[xxvi] 2020). در زنجیرههای عرضۀ سنتی، که با قراردادهای آنالوگ هدایت میشود، فاصلۀ پرداختی بین تحویل واقعی محصول، تولید فاکتور و تصفیۀ پرداخت نهایی وجود دارد (کامبل و همکاران، 2019).
یک قرارداد هوشمند را میتوان نرمافزاری توصیف کرد که هنگام وقوع یک رویداد ازپیشتعیینشده، بهطور خودکار عملکردهای خاصی را انجام میدهد. قرارداد هوشمند، ویژگیای است که روی بلاکچین قرار دارد و جزئی از شیوهنامۀ بلاکچین نیست و در پایگاه دادۀ بلاکچین بهصورت کاملاً توزیعشده ذخیره میشود. قراردادهای هوشمند، هزینهها را کاهش و با کاهش میزان درگیری انسان برای مدیریت یک قرارداد، اطمینان را افزایش میدهد (هولمبرگ و اگوست، 2018) و برای افزایش ایمنی در فروش و تحویل کالا استفاده میشود (کامیلاریس و همکاران، 2019). قراردادهای هوشمند، معاملات و توافقهای معتبر بین طرفین ناشناس، بدون نیاز به مرجع مرکزی، سیستم حقوقی یا سازوکار اجرای خارجی و معاملات بهصورت قابل ردیابی، شفاف و برگشتناپذیر انجام میشود؛ بنابراین، بهصورت ایمن و اثباتپذیر در انجامدادن تعهدات با ثبت تاریخچۀ آنها یا بهعنوان نگهبان خودکار داراییهای دیجیتال میتواند استفاده شود (مائو و همکاران، 2018؛ یو و ون،[xxvii] 2018).
نقش واسطهها، مانند متخصصان مالی و افراد حقوقی درگیر در قراردادهای سنتی با استفاده از قراردادهای هوشمند به حداقل میرسد. تفکیک حاصل، کارایی را افزایش و هزینههای فعالیتهای تجاری را کاهش میدهد. روند اعتبارسنجی معاملات توسط شرکتکنندگان در شبکه با قراردادهای هوشمند تسهیل میشود. به همین ترتیب، برای تغییر در معاملات میتوان از مقررات خاصی پیروی کرد که در قراردادهای هوشمند ذخیره شده است (کوهیزاده و سارکیس،[xxviii] 2018).
نگرانیهای امنیتی و دشواری هماهنگسازی جریان دادهها در مرزها و بین طرفین درگیر در یک معاملۀ تجاری بینالمللی، مانع کوشش برای تجارت دیجیتالی شده است (گان، 2018: 1). رویّههای ناکارآمد مرزی، هزینههای زیادی برای مشاغل و درنهایت، برای مصرفکنندگان و اقتصاد دارد (گان، 2018: 28). یکی از مهمترین موانع تجاری در معاملات بینالمللی برای شرکتهای درگیر با نوسانهای تقاضا، تأخیرات زمانی حملونقل است (یون و همکاران،[xxix] 2020).
فنّاوری بلاکچین از مسافتهای فرهنگی، فیزیکی و اجتماعی مستقل است که عدم تقارن اطلاعات را کاهش میدهد و همکاریهای جهانی را ممکن میکند (هولمبرگ و اگوست، 2018). ساختار همتا به همتا، انجامدادن هر نوع معامله (مثلاً داراییهای فیزیکی، پول، دارایی فکری) را بدون واسطه تسهیل میکند (ساندر و همکاران،[xxx] 2018).
ترکیب ویژگیهای یک پایگاه دادۀ غیرمتمرکز در بلاکچین، امکان انجامدادن معاملات در مقیاس جهانی و تفکیک فرایند و تمرکززدایی را فراهم میکند (صابری و همکاران،[xxxi] 2019). بلاکچین از امور مالی تجارت تا مراحل گمرکی و مالکیت معنوی یک تجارت بینالمللی را متحول میکند. معاملات بازرگانی بینالمللی همچنان به کاغذ متکی است و تعداد زیادی از عوامل را درگیر میکند (گان، 2018: 17). برخی از شرکتها و دولتها بهعلت پیچیدگی و هزینههای مربوط به تجارت بینالمللی کالاها به استفاده از بلاکچین برای تقویت فرایندهای درگیر صادرات از امور مالی تا رویّههای مرزی و حملونقل و حذف کاغذ میاندیشند (گان، 2018: 19).
بلاکچین امکان ایجاد هویت دیجیتالی را بهراحتی برای مشتریان ایجاد میکند، هزینههای پرداخت مرزی را کاهش میدهد و دسترسی افراد به خدمات مالی بدون بانک را سادهتر میکند (گان، 2018: 47). سرعت معامله بهعلت نبود واسطهها افزایش مییابد؛ بهعنوان نمونه، بهطور عادی، چند روز زمان میبرد که سرویس انتقال بینالمللی، وجوه را منتقل کند؛ در حالی که در بلاکچین، این کار را میتوان در عرض چند دقیقه انجام داد (پربولی و همکاران، 2018). بلاکچین، جریان اطلاعات را بهبود میدهد و انتقال داده را سرعت میبخشد (وایو و واریال،[xxxii] 2020؛ هولمبرگ و آگوست، 2018).
یکی از معروفترین برنامههای بلاکچین، بیتکوین است (تیجان و همکاران، 2019). در بیتکوین، معاملات بدون واسطۀ مستقر (یعنی بانکها) بهصورت شفافتر و راحتتر انجام میشود. بهعنوان جایگزینی برای بیتکوین، سیستم اتریوم معرفی شد که مبتنی بر الگوریتم متفاوتی است که به تجهیزات سختافزاری ویژه نیاز ندارد، بسیار سریعتر است و بسیاری از معاملات ممکن را اجرا میکند (برک، 2019: 134؛ کریدت و فیشر،[xxxiii] 2019).
مشتریان خواستار دریافت اطلاعات بیشتر دربارۀ محصولاتی هستند که در یک محیط جهانی و پیچیدۀ زنجیره تأمین خریداری میکنند. مشتری نهایی بهعلت دید محدودی که به سفر محصول دارد، دربارۀ مسائل مربوط به محیط زیست، اجتماعی و سیاسی نگرانیهایی پیدا میکند. نگرانی دربارۀ درستی محصول هم در لایۀ فیزیکی و هم در لایۀ دیجیتال با اصالت محصول مرتبط است (وگاس،[xxxiv] 2018).
به اشتراک گذاشتن کارآمدتر اطلاعات معتبر، پیششرطی برای تأثیر مثبت و تقویت اعتماد در صدور گواهینامه و سیستم جهانی غذا است (وهنر،[xxxv] 2018). بلاکچین، قابلیت ایجاد اطمینان برای مصرفکنندگان دربارۀ تناول مواد غذایی درست و معتبر را دارد. همچنین، باعث پایاندادن به اعمال غیراخلاقی و غیرقانونی میشود (کشتری،[xxxvi] 2018). سابقۀ مشخص از تاریخچۀ محصول به خریدار اطمینان میدهد کالاهایی که خریداری میکند، از منابع معتبر است (صابری و همکاران، 2019). این تاریخچۀ دیجیتال از محصولات کشتشدۀ ارگانیک، باعث تضمین اصالت محصول برای مصرفکنندگان میشود و کیفیت مشاغل کشاورزی-غذایی را افزایش میدهد (گالوزو همکاران،[xxxvii] 2018).
امروزه، بلاکچین برای حل همۀ مشکلات در بخشهای مختلف به یک پاسخ فنّاوری تبدیل شده است و شرکتها برای به دست آوردن مزیت رقابتی، اجرای آن را آغاز کردهاند (سادوسکایا و همکاران، 2017). بلاکچین، هزینههای نیروی انسانی و هزینههای تأیید را با انجامدادن اعتبارسنجی معاملات با قدرت رایانهای کاهش میدهد (وگاس، 2018). همچنین، بهعلت افزایش همکاری در بین اعضای زنجیره تأمین، راهکاری برای کاهش هزینهها و افزایش بهرهوری در زنجیره تأمین میشود (کیروز و همکاران،[xxxviii] 2019). مراحل اصلی توصیف یک زنجیره تأمین مواد غذایی عمومی، شامل تولید، پردازش، توزیع، خردهفروشی و مصرفکننده است. این سیستم فعلی تا به امروز، ناکارآمد و اعتمادناپذیر بوده است (کامیلاریس و همکاران، 2019). مدیریت و کنترل زنجیره تأمین با جهانیشدن آن، دشوارتر شده است. بلاکچین بهعنوان یک فنّاوری دیجیتال با داشتن ویژگیهایی مانند قابلیت ردیابی، امنیت و شفافیت، راه حلی برای رفع برخی از مشکلات مدیریت زنجیره تأمین است. زنجیرههای تأمین مدرن، که برای خدمت به مصرفکنندگان رقابت میکنند، پیچیده و متشکل از چندین رده است که ازلحاظ جغرافیایی متمایز است.
ارزیابی اطلاعات و مدیریت ریسک در شبکۀ پیچیدۀ زنجیره تأمین بهعلت جهانیسازی، سیاستهای متنوع نظارتی و رفتارهای متنوع فرهنگی و انسانی، تقریباً غیرممکن است. نبود اعتماد در زنجیره تأمین بهعلت کلاهبرداری، معاملات ناکارآمد و عملکرد ضعیف خود زنجیره به وجود آمده است؛ بنابراین، به تأیید صحت و به اشتراکگذاری اطلاعات نیاز است (صابری و همکاران، 2019). از مزایای بلاکچین به ارائۀ راه حل برای مدیریت هویت، سنجش مؤثر نتایج و تسهیل عملکرد فرایندهای کلیدی مدیریت زنجیره تأمین میتوان اشاره کرد. با کمک بلاکچین به سطحی از یکپارچگی برای هماهنگکردن تمام عناصر زنجیره تأمین (از تأمینکنندگان تا خردهفروشان) بهعنوان یک مزیت رقابتی میتوان دست یافت که در سیستمهای لجستیک سنتی، این امکان فراهم نبوده است. این فنّاوری، این قابلیت را دارد که همۀ عوامل زنجیره تأمین را برای مشخصکردن اینکه چه اقداماتی را چه کسی و در چه زمانی و در چه مکانی انجام میدهد، شناسایی میکند.
فنّاوری بلاکچین، روابط همۀ بازیگران در زنجیره تأمین را تعریف مجدد، طراحی مجدد و بازسازی میکند (وایو و واریال، 2020). استفاده از این فنّاوری، بهبود مدیریت جریان اطلاعات و برقراری ارتباط بین شرکای مختلف درگیر در زنجیره را امکانپذیر میکند. موارد استفادۀ بالقوۀ بلاکچین در زنجیره تأمین، شامل امور مالی تجارت، گواهینامهها، تعمیر و عملیات، مسیر و ردیابی زنجیره تأمین، مدیریت اسناد در حملونقل، نگهداری، مدیریت اطلاعات عملیاتی و قراردادهای هوشمند است (وگاس، 2018). ویژگیهای ضد دستکاری بلاکچین، امکان معرفی دیدگاه جهانی دربارۀ زنجیرههای تأمین چندلایه را تسهیل میکند (وسترکامپ و همکاران،[xxxix] 2020).
از زمان رشد مسائل مربوط به ایمنی غذا و خطرات آلودگی، نیاز به داشتن یک سیستم ردیابی مؤثر، بیشتر شده است. ماهیت پویای اطلاعات در زنجیره تأمین محصولات مواد غذایی- که در آن، محصولات تولید و پردازش و با چندین واسطه فرستاده میشود- پیگیری و ردیابی را دشوار کرده است. بر قابلیت ردیابی، بهعنوان ابزاری ضروری برای نظارت بر ایمنی و کیفیت غذا در زمان آلودگی محصول و داشتن پیامدهایی بر سلامت عمومی تأکید میشود. شیوۀ فعلی ردیابی زنجیره تأمین کشاورزی، شامل دادههای پراکنده و کنترلهای متمرکز است (صلاح و همکاران،[xl] 2019).
در زنجیره تأمین و تدارکات، منظور از ردیابی، جریان فیزیکی محصولات است؛ اما در صنایع غذایی، بیشتر، قابلیت ردیابی در چارچوب ایمنی مواد غذایی مطرح است (مککنتیر،[xli] 2019: 2). نامرئیبودن دادهها و افشای اطلاعات حساس، موضوعاتی است که سیستمهای ردیابی سنتی با آن درگیر است. بلاکچین، بهعلت ویژگیهایی مانند قرارداد هوشمند، زمان تغییرناپذیر و الگوریتم اجماع، فنّاوری امیدبخشی برای سیستم ردیابی ایمنی مواد غذایی است (لین و همکاران،[xlii] 2019). فرایند تصمیمگیری با ردیابی با بلاکچین بهبود مییابد و برای کاربر نهایی یک سرویس، رضایتبخشتر است (تیجان و همکاران، 2019).
قابلیت ردیابی، این امکان را برای شرکتها فراهم میکند تا با روشی پایدار فعالیت کرده، شفافیت کامل را در یک زنجیره تأمین فراهم کند. بلاکچین با ذخیرهکردن دادهها در سطح واحد باعث میشود، حتی در غذاهای پیچیده، ردیابی تکتک عناصر تا منشأ امکانپذیر باشد (هولمبرگ و اگوست، 2018). بهعلت ردیابی در زمان واقعی، میتوان بهطور دقیق فهمید کالا در کجا قرار دارد و چه زمانی تحویل داده میشود (وایو و واریال، 2020). کاهش تولید و توزیع محصولات با کیفیت بد و بهبود برچسب، از اهداف سیستم ردیابی است (عزی و همکاران،[xliii] 2019). فراتر از مسئلۀ کیفیت، فنّاوری بلاکچین توسط شرکتها نیز برای ردیابی مطالبات اخلاقی و شیوههای تجارت منصفانه استفاده میشود (گان، 2018: 10).
فنّاوری بلاکچین، اعتماد به اطلاعات ثبتشده در دفترچه را افزایش میدهد (وگاس، 2018). ردیابی کالاها و مواد در زنجیره تأمین مبتنی بر فنّاوری بلاکچین، دقیقتر انجام میشود و از ورود محصولات تقلبی و یا جایگزینی محصولات با کیفیت بهتر با مواد درجه پایین جلوگیری میکند (پربولی و همکاران، 2018).
خطر از دست رفتن اطلاعات، زمانی به وجود میآید که اطلاعات مربوط به یک فرایند به سیستم ردیابی مرتبط نباشد (هولمبرگ و اگوست، 2018). فنّاوری بلاکچین، ابزاری برای اطمینان از ماندگاری سوابق است و بهطور بالقوه، اشتراکگذاری اطلاعات بین بازیگران مختلف در یک زنجیرۀ ارزش غذایی را آسان میکند. این قابلیت، شفافیت و اعتماد به زنجیرههای غذایی و یکپارچگی مواد غذایی را تضمین میکند (جی و همکاران، 2017: 7). ماهیت دائمی بلاکچین تضمین میکند که دادهها جعلشدنی نیست و در هر زمان در آینده نیز برای اهداف تحلیلی میتوان از آن استفاده کرد (کامبل و همکاران، 2019).
بهعلت افزایش نیاز به روشهای جدید برای ارائۀ اطلاعات به مصرفکنندگان، یک سیستم افشای قیمت توزیع در بسیاری از کشورها معرفی شده است. هرچند، قیمتهای توزیع ناپایدار است. از آنجا که جزئیات قیمت حاشیه در کانال توزیع محصول مشخص نشده است، مصرفکنندگان فقط هنگام خرید محصول از قیمت و منشأ آن مطلع میشوند (یو و ون، 2018).
بلاکچین به ثبت قیمت، تاریخ، مکان، کیفیت، گواهینامه و سایر اطلاعات مرتبط برای مدیریت مؤثرتر شبکۀ عرضۀ دیجیتال کمک میکند (وگاس، 2018). همچنین، برای کشاورزانی که ناچار هستند برای فروش کالاهای خود به تابلوهای بازاریابی اعتماد کنند، گزینۀ مناسبی است.
با حذف واسطهها توسط بلاکچین میتوان قیمتها را مناسبتر کرد (مائو و همکاران، 2018). علاوه بر این، هویت و شهرت تأمینکنندگان را میتوان ردیابی کرد و قراردادهای هوشمند را به کار برد تا بهطور خودکار، مذاکره دربارۀ بهترین قیمتها در زمان درست و با در نظر گرفتن شهرت فروشنده انجام شود (تریبلمیر[xliv]، 2018). با استفاده از این فنّاوری از بروز مشکلات موجود، مانند قیمتگذاری ناعادلانه و تأثیر شرکتهای بزرگ در قیمتگذاری جلوگیری میشود (کامیلاریس و همکاران، 2019)؛ بنابراین، اجرای مؤثر بلاکچین را میتوان فرایندی دانست که در آن، قیمتهای واقعی بالفعل میشود (دوا و همکاران،[xlv] 2019). در مدیریت زنجیره تأمین مبتنی بر بلاکچین، سیستم ردیابی قیمت، اطلاعات شفاف و قابل اعتماد قیمت را در اختیار مصرفکنندگان قرار میدهد (یو و ون، 2018).
برای به دست آوردن نتایج مراحل ذیل مربوط به روش دیمتل فازی بهترتیب انجام شد. مرحلۀ اول: ماتریس روابط اولیۀ مستقیم فازی ایجاد شد. ابتدا، پرسشنامه، که با روش دیمتل در قالب هشت شاخص طراحی شده بود، در اختیار متخصصان حوزۀ بلاکچین قرار گرفت. مقایسۀ زوجی براساس پنج سطح انجام شد؛ بهگونهای که امتیازهای 4،3،2،1،0 بهترتیب، برای عبارتهای کلامی بدون تأثیر، تأثیر کم، تأثیر متوسط، تأثیر زیاد و تأثیر خیلی زیاد به کار رفت. برای تعیین رابطۀ شاخصها، از برخی خبرگان پرسش شد تا مجموعهای از مقایسات زوجی برحسب عبارتهای کلامی به دست آمد. بعد از جمعآوری پرسشنامهها از خبرگان، مقادیر آن به عبارتهای کلامی فازی تبدیل شد و ماتریس روابط اولیۀ مستقیم فازی به دست آمد. گفتنی است، در روش دیمتل فقط ارتباطات مشخصشده، مطابق با مدل مفهومی ارائهشده در نظر گرفته شد و بقیۀ ارتباطات بین شاخصها بررسی نشد و مقدار آن صفر لحاظ شد. عبارتهای کلامی چانگ بهعنوان عبارتهای کلامی فازی (جدول آن در پیوست ارائه شده است) به کار رفت. برای راحتی در کار، شاخصها با توجه به علامت اختصاری در جدول شمارۀ 1 در نظر گرفته شد.
جدول 1- علامت اختصاری شاخصها
|
شاخص |
علامت اختصاری |
|
جلوگیری از ضایعات مواد غذایی |
A |
|
قرارداد هوشمند |
B |
|
سادهسازی معاملات بینالملل |
C |
|
شناسایی سریع محصولات ارگانیک |
D |
|
هماهنگی زنجیره تأمین و کاهش هزینهها |
E |
|
ردیابی و جلوگیری از تقلب در صنایع غذایی |
F |
|
ذخیرۀ دائمی اطلاعات و ایمن اطلاعات |
G |
|
متعادلسازی فرایند قیمتگذاری |
H |
مرحلۀ دوم: تعداد کارشناسانی که به پرسشنامهها پاسخ داده بودند، بیشتر از یک نفر بود؛ بنابراین، ماتریسی از میانگین پاسخها تهیه شد. برای هر یک از مقادیر حد بالایی، میانه و پایینی میانگین براساس رابطۀ (1) محاسبه شد. P تعداد خبرگان، ماتریس مقایسۀ زوجی اول، ماتریس مقایسۀ زوجی دوم، ماتریس مقایسۀ زوجی خبره Pام و عدد فازی مثلثی است. جدول محاسبات میانگین در پیوست مقاله ارائه شده است.
=( )
|
(1) |
مرحلۀ سوم: در این مرحله، ماتریس میانگین با استفاده از روابط (2) و (3) نرمالسازی شد. جمع کران بالاهای هر سطر به دست آمد و ماکسیمم آن بر تمام کرانههای بالایی، میانه و پایینی ماتریس تقسیم شد (فو و همکاران،[xlvi] 2019). جدول در پیوست ارائه شده است.
|
(2) |
|
|
(3) |
|
مرحلۀ چهارم: در این مرحله، ماتریس روابط کل فازی محاسبه شد. با استفاده از فرمول ذیل، یک ماتریس با رابطۀ (4) به دست آمد (چانگ و همکاران، 2011) که I ماتریس یکه (اعداد قطر اصلی ماتریس یک و بقیه درایهها صفر) و X ماتریس کرانههای بالایی، میانه و پایینی است. جدول ماتریس روابط کل فازی در پیوست ارائه شده است.
|
(4) |
|
مرحلۀ پنجم: اهمیت شاخصها و روابط بین متغیرها محاسبه شد. ابتدا، درایهها با جمع حد بالایی و پایینی بهعلاوۀ دو برابر حد میانی تقسیم بر چهار دیفازی شد (جنگ و تسنگ، 2012)؛ سپس جمع سطرها و ستونها بهطور جداگانه حساب شد تا مقدار D و R به دست آمد. جدول ماتریس دیفازیشده به همراه محاسبۀ مجموع سطرها (D) و ستونها (R) در پیوست مقاله ارائه شده است.
برای تعیین اهمیت شاخصها و رابطۀ معیارها، مقدارD+R و مقدار D-R محاسبه شد. اگر 0 D-R> باشد، شاخص تأثیرگذار است و اگر D-R<0باشد، شاخص تأثیرپذیر است (چانگ و همکاران، 2011). در جدول شمارۀ 2، محاسبۀ بردار برتری (D+R) و بردار ارتباط (D-R) نشان داده شده است.
جدول 2- بردار برتری و بردار ارتباط
مرحلۀ ششم: ماتریس روابط علت و معلولی محاسبه شد. ابتدا، ارزش آستانه با میانگینگیری کلی از ماتریس دیفازی محاسبه شد. مقدار ارزش آستانه، 404/0 است. در گام بعدی هر کدام از درایههای ماتریس دیفازی اگر بزرگتر یا مساوی ارزش آستانه بود، به آن مقدار یک؛ در غیر این صورت، مقدار صفر تخصیص داده شد. جدول شمارۀ 3، ماتریس بهدستآمده از روابط شاخصهاست.
جدول 3- ماتریس روابط شاخصها
مرحلۀ هفتم: روابط علت و معلولی بهصورت شکل شمارۀ 2 ترسیم شد. همچنین، گراف جهت تحلیل در شکل شمارۀ 3 نمایش داده شد. با توجه به شکل شمارۀ 3، شاخص Aبیشترین تعامل را با دیگر شاخصها داشت. همچنین، شاخص B تأثیرپذیرترین شاخص بود.
شکل 2- مدل علت و معلولی استخراجشدۀ شاخصها با توجه به نظرات خبرگان
در نمودار ذیل، محور افقی (D-R)، نشاندهندۀ اهمیت معیارها و محور عمودی (D+R)، نشاندهندۀ تأثیرپذیری و تأثیرگذاری معیارهاست (جنگ و تسنگ، 2012).
شکل 3- گراف نهایی ترتیب نفوذ عوامل بر یکدیگر
|
گراف و مدل ساختاری بهدستآمده از این پژوهش، روابط علت و معلولی، وابستگی و ارتباط متقابل بین هشت شاخص مؤثر در حوزۀ صنایع غذایی را نشان میدهد. یافتهها، درک ما را از روابط ساختاری موجود بین این شاخصها و تأثیر آنها بر یکدیگر، عمیقتر میکند. با توجه به گراف بهدستآمده در پژوهش، شاخص جلوگیری از ضایعات مواد غذایی (A) بهعلت داشتن D+R بزرگتر، بیشترین تعامل را با دیگر شاخصها دارد. بر این اساس، گفتنی است شاخص جلوگیری از ضایعات مواد غذایی برای بهبود کارایی و بهرهوری خود، نیازمند همکاری و هماهنگی دیگر شاخصهاست؛ مثلاً برای کاهش ضایعات مواد غذایی در زنجیره تأمین باید در هر زمان، بتوان محصول را ردیابی کرد. اگر شاخص ضایعات مواد غذایی، کارایی زیادی داشته باشد، وضعیت مؤثری برای امنیت غذایی و پایداری محیط زیست است. سه شاخص ضایعات مواد غذایی (A)، شناسایی سریع محصولات ارگانیک (D) و متعادلسازی فرایند قیمتگذاری (H)، بهعلت داشتن D+R بالاتر، شاخص تأثیرگذار (علت) محسوب میشود. این شاخصها بهعلت ارتباط و تأثیرگذاری بیشتر بر دیگر شاخصها، زمینه را برای تحقق شاخصهای تأثیرپذیر (معلول) فراهم میکند.
شاخص قرارداد هوشمند (B) بهعلت داشتن کمترین مقدار D+R تأثیرپذیرترین شاخص است. قرارداد هوشمند، یک شیوهنامۀ رایانهای است که قراردادی واقعی را شبیهسازی میکند؛ به همین علت برای انجامدادن وظایف و دریافت اطلاعات خود بهصورت ورودی باید با دیگر شاخصها همکاری داشته باشد. بعد از شاخص قرارداد هوشمند، شاخص ذخیرۀ دائمی و ایمن اطلاعات (G) نسبت به دیگر شاخصها، تأثیرپذیرتر است. این شاخص نیز نیازمند دریافت داده و اطلاعات از دیگر شاخصهاست؛ بنابراین، تأثیرپذیری زیادی دارد. شاخص قابلیت ردیابی و جلوگیری از تقلب (F) بهعلت داشتن D-R بالاتر، مؤثرترین شاخص نسبت به شاخصهای دیگر است و بعد از آن، شاخص هماهنگی زنجیره تأمین و کاهش هزینهها (E) در رتبۀ بعدی قرار دارد. این دو شاخص نسبت به دیگر شاخصها، اهمیت بیشتری دارد. با توجه به یافتههای این پژوهش و درخواست بیشتر مصرفکنندگان برای آگاهی از منشأ محصول و اهمیت زیاد این شاخص، صنایع غذایی نیازمند سیستم ردیابی مطمئنی است. این امر به کمک بلاکچین امکانپذیر میشود. یافتهها نشان میدهد شاخص ردیابی و جلوگیری از تقلب، محرکی اصلی برای پذیرش بلاکچین در حوزۀ صنایع غذایی است. توانایی بلاکچین در قابلیت ردیابی محصول، اصالت و انجامدادن معاملات در زمان واقعی، باعث بهبود مؤثری در قابلیت ردیابی مواد غذایی میشود. قابلیت ردیابی، تأثیر مثبتی بر کیفیت، ایمنی و پایداری مواد غذایی دارد. برخورداری و دسترسی به اطلاعات معتبر، اطمینان و شفافیت را افزایش میدهد. بلاکچین، فنّاوریای است که در این زمینه، قابلیت زیادی دارد. دادهها در بلاکچین در یک پایگاه دادۀ مشترک و توزیعشده ذخیره میشود. همین امر، مشکلات مربوط به پایگاه دادههای متمرکز را از بین میبرد و دسترسی و شفافیت اطلاعات را بهبود میبخشد. این ویژگیها باعث تقویت شاخص ذخیرۀ دائمی و ایمن اطلاعات میشود. این پژوهش با مشخصکردن روابط ساختاری، متقابل و شاخصهای تأثیرگذار و تأثیرپذیر و تأثیر مثبتی که هر کدام از این شاخصها از بلاکچین دریافت میکند، مدیران را به اجرای بلاکچین در صنایع غذایی تشویق میکند. همچنین، این مطالعه اهمیت اجرای بلاکچین را برای تقویت این شاخصها نشان میدهد. دستاوردهای این پژوهش نشان میدهد صنایع غذایی، مزایای زیادی از اجرای بلاکچین دریافت میکند. کامبل و همکاران (2020) در پژوهشی، روابط علت و معلولی سیزده معیار برای اجرای بلاکچین را در زنجیره تأمین کشاورزی بررسی کردند. آنها به این نتیجه رسیدند که قابلیت ردیابی، مهمترین علت برای اجرای بلاکچین در زنجیره تأمین کشاورزی است. این نتیجهگیری را پژوهش حاضر نیز تأیید کرد و براساس آن، شاخص ردیابی و جلوگیری از تقلب، مؤثرترین شاخص برای بهکارگیری بلاکچین در صنایع غذایی است.
فنّاوری بلاکچین، بهتازگی در حوزۀ صنایع غذایی و زنجیره تأمین ظهور کرده است. حوزۀ صنایع غذایی بهعلت ارتباط مستقیم با سلامتی انسانها، حساسیت و اهمیت بسیاری دارد. بلاکچین، راه حلی است که با تأثیر مثبت بر شاخصهایی همچون قابلیت ردیابی و جلوگیری از تقلب و شاخص هماهنگی زنجیره تأمین و کاهش هزینهها، به افزایش یکپارچگی و بهرهوری در صنایع غذایی کمک میکند. همچنین، زنجیره تأمین با بهرهبردن از ویژگیهای بلاکچین برای ذینفعان خود، مزیت رقابتی کسب میکند. براساس نظر کارشناسان، قابلیت ردیابی، یعنی یک قدم عقبتر و یک قدم جلوتر را بتوان ردیابی و کل تاریخچۀ محصول را از مزرعه تا میز غذا بررسی کرد. سیستم ردیابی قابل اعتماد به بهبود کیفیت، ایمنی و جلوگیری از تقلب در مواد غذایی کمک زیادی میکند. صنایع غذایی، نیازمند یک سیستم ردیابی مطمئن با اطلاعات درست، مطمئن و شفاف است که این امر به کمک بلاکچین امکانپذیر میشود.
یافتهها نشان میدهد شاخص ردیابی و جلوگیری از تقلب، مؤثرترین معیار نسبت به دیگر شاخصهای این پژوهش است و قدرت نفوذ زیادی بر دیگر شاخصها دارد. همچنین، با تأثیر مثبتی که از بلاکچین دریافت میکند، حوزۀ صنایع غذایی را ازلحاظ یک سیستم ردیابی ایمن و قابل اعتماد بینیاز میکند. این پژوهش بیان میکند که وجود یک سیستم ردیابی مطمئن در صنایع غذایی چقدر بر بهبود کارایی دیگر شاخصهای این حوزه مؤثر است. این مطالعه جزء نخستین کوششها برای بررسی روابط علت و معلولی چندین شاخص در حوزۀ صنایع غذایی با کاربرد بلاکچین است. با توجه به نتایج، ردیابی، یک عنصر بسیار مهم و حیاتی در حوزۀ صنایع غذایی و کشاورزی است؛ بنابراین، با کمک بلاکچین با تقویت این شاخص، حوزۀ صنایع غذایی را میتوان متحول و مطمئنتر کرد. با بهبود شاخص ردیابی، بازسازی تاریخچۀ محصول در هر زمان و مکانی امکانپذیر میشود. این شاخص، قابلیت بهبود در کیفیت، ایمنی مواد غذایی و جلوگیری از ضایعات آن را دارد. همچنین، ازلحاظ اجتماعی و اقتصادی در این حوزه، بهبودهایی را امکانپذیر میکند؛ برای نمونه، به افزایش اعتماد به اصالت محصول و حمایت از مصرفکنندگان کمک میکند و در صورت وجود منبع آلوده با شناسایی سریع و پیوند شیوع به منبع بیماری، صدمات به زنجیرۀ تأمین غذایی را محدود میکند؛ درنتیجه، از صدمهها و افزایش هزینههای اضافی جلوگیری میکند. بلاکچین، جریان اطلاعات و انتقال داده را سرعت میبخشد و در کسری از ثانیه، تاریخچۀ یک محصول را بررسی میکند. داشتن این قابلیت به افزایش امنیت مواد غذایی و کاهش تولید و توزیع محصول با کیفیت نامطلوب کمک میکند. همچنین، پیادهسازی بلاکچین در زنجیره تأمین مواد غذایی، مسئولیتپذیری و یکپارچگی دادهها را بهبود میبخشد. بلاکچین، روشی برای حل مسائل قابلیت ردیابی و در عین حال، دستیابی به شفافیت است؛ فنّاوریای که دادهها را بهترتیب زمانی، ذخیره و دستکاری آن را غیرممکن میکند. علاوه بر این، فنّاوری مذکور، این امکان را برای کلیّۀ طرفهای درگیر فراهم میکند که مکان فعلی محصول را بررسی کنند. همچنین، برای همۀ شرکتکنندگان، شفافیت ایجاد کند. با توجه به تکنیک تغییرناپذیری دادهها، این فنّاوری، سطح بینظیری از اعتبار را ایجاد میکند. نتایج این پژوهش با تمرکز بر روابط علت و معلولی شاخصها و کاربرد بلاکچین در صنایع غذایی به کسب مزیت رقابتی کمک میکند.
از دیدگاه روششناختی، این پژوهش بهعلت اندکبودن خبرگان آگاه به فنّاوری بلاکچین در کشور، به ارسال پرسشنامه به چندین خبره محدود شد. بلاکچین در کشور پیادهسازی نشده است؛ بنابراین، انجامدادن آزمایش مدل در کشور امکانپذیر نبود. همچنین اعتبار دادهها زیر نظر خبرگان محدود شد.
[i]. Aung and Chang
[ii]. Sybele Hossain et al
[iii]. Holmberg and Aquist Tao et al
[iv]. Tian
[v]. Helo and Hao
[vi]. Bechtsis et al
[vii]. Feng et al: Mao et al
[viii]. Wang et al
[ix]. Kambel et al
[x]. Yavdav et al
[xi]. Behnke et al
[xii]. Bumblauskasa et al
[xiii]. Prashar et al
[xiv]. Tijan et al
[xv]. Zhao et al
[xvi]. Mondal et al
[xvii]. Ge et al
[xviii]. Jeng And Tzeng; Chang et al
[xix]. Sadouskaya et al
[xx]. Perboli
[xxi]. Venkatesh et al
[xxii]. Graham-Rowe et al
[xxiii]. Chen et al
[xxiv]. Gustavsson et al
[xxv]. Kamilaris et al
[xxvi]. Dolgui et al
[xxvii]. Yoo And Won
[xxviii]. Kouhizadeh And Sarkis
[xxix]. Yoon et al
[xxx]. Sander et al
[xxxi]. Saberi et al
[xxxii]. Vaio and Varriale
[xxxiii]. Creydt and Fischer
[xxxiv]. Vegas
[xxxv]. Wehner
[xxxvi]. Kshetri
[xxxvii]. Galvez et al
[xxxviii]. Queiroz et al
[xxxix]. Westerkamp et al
[xl]. Salah et al
[xli]. McEntire
[xlii]. Lin et al
[xliii]. Azzi et al
[xliv]. Treiblmaier
[xlv]. Dua et al
[xlvi]. Fu et al
)