نوع مقاله : مقاله پژوهشی- فارسی
نویسندگان
1 استادیار، گروه مدیریت تکنولوژی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم، قم، ایران
2 دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه مدیریت صنعتی، دانشگاه قم، قم، ایران
3 دکتری تخصصی مدیریت تولید و عملیات، دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: Trust and commitment in the economy of production are considered vital concepts for the development of companies in the petrochemical supply chain. Such companies can achieve sustainable performance by being capable of supply flexibility and continuously promoting trust and commitment among their partners. This study aims to investigate the influence of trust and commitment on the performance of the sustainable supply chain in the Iranian petrochemical industry, taking into account the mediating role of supply flexibility.
Design/methodology/approach: The data collection tool was a questionnaire, and the statistical population included the senior managers of the petrochemical supply chain. The sample size has been determined 119 respondents, based on Cochran's formula. Questionnaires have been distributed through a simple random sampling method. The current research is typically descriptive and survey-based and the results have been analyzed using the partial least squares method.
Findings: Findings indicated that trust commitment and flexibility of supply had a positive influence on the performance of the sustainable supply chain. Also, supply flexibility played a mediating role in the impact of trust and commitment on sustainable supply chain performance.
Research limitations: Although the data generally supported the proposed model of this research in the petrochemical industry, one of the potential limitations was related to the selection and sample size. This limitation can change the amount of explained variance and cause bias in the results.
Practical implications: According to the results, when members trust their suppliers, have strategies to solve problems, and adapt to changes (supply flexibility), the commitment to provide sustainable performance improves. By describing the relationship between trust and commitment to supply flexibility and its influence on supply chain performance, this research helps to understand the design and management of sustainable supply chains better in the petrochemical industry.
Social implications: Supply flexibility as a mediator in the relationship between trust and commitment has an essential impact on supply chain performance. By confirming this hypothesis, supply flexibility acts as an influencing factor in improving sustainable supply chain performance. Providing an infrastructure capable of promoting trust and commitment in the supply chain facilitates improved supply flexibility and, thus, improved sustainable supply chain performance. Suppliers and other members of the supply chain should review and evaluate their capabilities in supply flexibility.
Originality: Investigating the influence of trust and commitment on the performance of the sustainable supply chain, considering the mediating role of supply flexibility in the petrochemical industry indicates that such factors have a significant impact on the performance and sustainability of the supply chain in this industry.
کلیدواژه‌ها [English]
1- مقدمه
در دنیای رقابتی کنونی، محیطهای سازمانی شروع به تحقق‌بخشیدن به این موضوع کرده‌اند که ارائۀ بهترین ارزش به مشتری با کمترین هزینه، نه‌تنها به عملکردها و فرآیندها در درون خود سازمان، به کل زنجیرۀ تأمین نیز مربوط است و ممکن است بتوان اهداف کسب و کار، که رسیدن به آن ازطریق سازمان‌ها به‌تنهایی دشوار است، را با ارزش‌های مبتنی بر روابط زنجیرۀ تأمین به دست آورد (کوکگلو و همکاران[i]، 2011). در سالهای اخیر توجه زیادی به بحث زنجیرۀ تأمین پایدار شده است. به کمک زنجیرۀ تأمین پایدار، به هماهنگی و روابط سیستمی و استراتژیک در میان کارکردهای بنگاه و میان بنگاههای مختلف، با هدف نهایی بهبود بلندمدت عملکرد زنجیرۀ تأمین دست می‌یابیم. به این ترتیب زنجیرۀ تأمین پایدار بر ایجاد یک پل بین پایداری و زنجیرۀ تأمین متمرکز شده است (نری و همکاران[ii]، 2021). تغییرات اکوسیستمی ناشی از عواملی نظیر مسئولیت اجتماعی، جو فرهنگی و خروجیهای نامطلوب آلایندههای محیط‌زیست، سهم عظیمی در کارایی‌نداشتن بسیاری از شرکت‌ها و کارخانه‌ها دارند. در‌واقع مدیران صنایع به‌دنبال ایجاد شیوه‌های مناسبی‌اند تا عوامل مؤثر بر عملکرد پایدار را در زنجیرۀ تأمین شناسایی کنند و از آنها برای اندازه‌گیری کارایی و هزینه‌های کاهش آلودگی و عوامل نامطلوب استفاده کنند. این امر به اتخاذ تصمیمات دقیق و مناسب در راستای بهبود کارایی و اثربخشی سازمانی کمک می‌کند (درویش متولی[iii]، 2020). از سویی زنجیرۀ تأمین بر پایۀ اعتماد و تعهد بنا و اعتماد، عامل کلیدی همکاری در زنجیرۀ تأمین شناسایی شده است. اعتماد در عملکرد زنجیرۀ تأمین زمانی وجود دارد که یکی از طرفین به قابلیت اطمینان و یکپارچگی شریک مبادله اطمینان داشته باشد (سلام[iv]، 2017). علاوه بر این، اعتماد و تعهد برای برآورده‌کردن کامل جنبه‌های اساسی رابطۀ تأمین‌کننده و خرده‌فروش ضروری است و موفقیت عملکرد شرکت در زنجیرۀ تأمین ناشی از میزان بالای اعتماد و تعهد مستحکم بین شرکا در زنجیرۀ تأمین است. پایبندی به تعهدات، یک مؤلفۀ مهم در تعیین موفقیت یک رابطه در نظر گرفته می‌شود. موفقیت عملکرد زنجیرۀ تأمین از ارزش اعتماد و تعهد قوی بین شرکا در زنجیرۀ تأمین نشئت می‌گیرد. بالعکس، سطح پایین اعتماد و تعهد عاملی احتمالی در عملکرد ضعیف زنجیرۀ تأمین است (موخسین و سوریانتو[v]، 2021).
کشور ما در حوزۀ نفت و گاز در موقعیت ویژهای قرار داد و با توجه به دارا‌بودن رتبۀ اول در ذخایر گاز و رتبۀ سوم در ذخایر نفت، بزرگ‌ترین ذخایر هیدروکربن در جهان را دارد (بریتیش پترولیوم[vi]، 2013). پتروشیمی یکی از صنایع پایین‌دستی نفت در نظر گرفته می‌شود، اما به گفتۀ محققان، پس از گذشت 70 سال از تولد، هنوز آیندۀ روشنی دارد و ایران نیز به‌دلیل دسترسی به خوراک پتروشیمی، نیروی کار تحصیل‌کرده و بازارهای منطقهای، دارای مزیتهای رقابتی بینالمللی و منطقهای در این صنعت است (قاسمی و ندیری[vii]، 2016). با توجه به مطالعات، کشور ایران در صنعت پتروشیمی 4/2% از تولید جهانی را به خود اختصاص داده است. با توجه به اینکه اقتصاد کشورها تأثیرپذیری بسزایی از پیشبرد موفق پروژههای نفت و گاز دارند، کاهش هزینهها، افزایش بهرهوری، بهبود کیفیت، افزایش تولید، حفاظت از محیط‌زیست و افزایش رقابتپذیری از اهداف مهم و مأموریت شرکت‌های فعال در این صنعت است (ایلیاس[viii]، 2010). با وجود این، مطالعات نشان می‌دهد طرفیت مغفول کشور در سالهای گذشته در حوزۀ تولید محصولات پتروشیمی، فراتر از 45 میلیون تن بوده است (قاسمی و ندیری، 2016). بنابراین صنعت پتروشیمی در راستای دستیابی به عملکرد مناسب در زنجیرۀ تأمین پایدار، نیازمند ایجاد اعتماد و تعهد قوی در میان شرکای تجاری خود، از‌جمله شرکت‌های لجستیکی شخص ثالث، شرکت‌های تأمین‌کنندۀ خوراک و سرمایه‌گذاران است. بر این اساس، شناخت مؤلفههای مؤثر در ارتباط میان اعتماد و تعهد و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، امری لازم به نظر می‌رسد. بسیاری از مطالعات در حوزۀ اعتماد و تعهد در زنجیرۀ تأمین براساس مدل‌های تئوری و تحلیل مفهومی انجام شدند و کمبود تحقیقات تجربی بر پایۀ داده‌های واقعی وجود دارد (کارتیکسری و ریژو[ix]، 2023؛ قیان و همکاران[x]، 2023). بنابراین نیاز به بررسی‌های بیشتر، تحقیقات تجربی، شناخت دقیق‌تر از ارتباطات بین عوامل مختلف و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار در صنعت پتروشیمی وجود دارد. تحقیقات در حوزۀ اعتماد و تعهد در زنجیرۀ تأمین، به‌ویژه با تأکید بر پایداری، کمتر انجام شده است (اوات و همکاران[xi]، 2023). اگرچه پایداری زنجیرۀ تأمین اهمیت بالایی دارد (معصومی و همکاران[xii]، 2023)، نیاز به تحقیقات بیشتر برای بررسی نقش اعتماد و تعهد در زنجیرۀ تأمین پایدار و تأثیر آن بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پتروشیمی وجود دارد. در بررسی نقش اعتماد و تعهد در عملکرد زنجیرۀ تأمین پتروشیمی، بیشتر تحقیقات به‌صورت مستقیم بر رابطۀ بین این متغیرها تمرکز داشته‌اند (خانوجا و جیان[xiii]، 2023؛ کاسیس و سیلاقی[xiv]، 2023) و به نقش میانجی‌گر انعطاف‌پذیری عرضه در این رابطه کمتر توجه شده است. بنابراین، مطالعه بیشتر برای بررسی نقش این میانجی‌گر و روابط زنجیرۀ تأمین پتروشیمی، با توجه به انعطاف‌پذیری عرضه ضروری است. در این مطالعه به متغیر میانجی انعطاف‌پذیری عرضه در این ارتباط توجه می‌شود و در پی پاسخ به این سؤال است که انعطاف‌پذیری عرضه چه نقشی در تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار دارد؟
دیگر قسمت‌های مقاله به این صورت سامان‌دهی شده است: در قسمت دوم، مبانی نظری و متغیرهای اصلی تحقیق تشریح شده است، در بخش سوم، روابط میان متغیرها بررسی و فرضیه‌ها و مدل پژوهش ارائه شد، در بخش چهارم، روش پژوهش و در بخش پنجم، تجزیه و تحلیل داده‌ها بیان شدند. در‌نهایت در بخش ششم، نتیجهگیری و پیشنهادهای پژوهش ارائه شدند.
2- مبانی نظری پژوهش
2-1- زنجیرۀ تأمین پتروشیمی
از دیدگاه لامبرت و انز[xv] (2017)، زنجیرۀ ارزشی که از فروشنده تا مشتری نهایی را پوشش می‌دهد، زنجیرۀ تأمین نامیده و یکپارچهسازی و هماهنگی فرآیندهای کسب و کار با هدف پاسخ به تغییرات تقاضاهای مشتریان نهایی در سراسر زنجیرۀ تأمین انجام می‌شود .مدیریت زنجیرۀ تأمین در صنعت پتروشیمی عبارت است از: پیکربندی، هماهنگی و بهبود مستمر عملیات سازمان‌دهی‌شده که سه بخش عملکردی به نام‌های بالادستی، میانی و پایین‌دستی دارد (شکل 1) (لیسیتسا و همکاران[xvi]، 2019). «بالادست» و «پاییندست»، اصطلاحات تجاری عمومی‌اند که به موقعیت یک شرکت نفت یا گاز در زنجیرۀ تأمین اشاره میکنند. در شکل 1، ساختار شماتیک زنجیرۀ تأمین پتروشیمی به تصویر کشیده شده است.
|
در خشکی |
|
شناسایی |
|
اکتشاف |
|
حفاری |
|
تولید و استخراج
|
|
ترابری 1- خط لوله؛ 2- راه ریلی؛ 3- راه جاده. 4- راه آبی |
|
انبارش موقت |
|
تصفیه خانه |
|
انبارش |
|
خرده‌فروشی |
|
در دریا |
|
فعالیت‌های بالادستی |
|
فعالیت‌های میانی |
|
فعالیت‌های پایین دستی |
شکل 1- بخش‌های مختلف زنجیرۀ تأمین پتروشیمی (لیسیتسا و همکاران، 2019)
Fig. 1- Different parts of the petrochemical supply chain (Lisitsa et al., 2019)
2-2- عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار
عملکرد سازمان، نقش بسیار مهمی در اقتصاد بر عهده دارد و ابزار مفیدی در به دست آوردن رشد اقتصادی و مزایای سازمان به شمار می‌رود، به‌طوری که مدیران و رهبران سازمانی در بیشتر سازمانهای بینالمللی، در پی ارتقا و بهبود عملکرد سازمانهای خویش در همۀ ابعادند (طوطیان و همکاران[xvii]، 1399). عملکرد زنجیرۀ تأمین، سطح توانایی زنجیرۀ تأمین برای به حداکثر رساندن زنجیرۀ شبکه و بهبود رقابت بازیگران زنجیرۀ تأمین برای در نظر گرفتن شاخص‌های کلیدی عملکرد زنجیرۀ تأمین است. توسعۀ پایدار مدیریت زنجیرۀ تأمین نه‌تنها یک عامل محدود‌کننده، یک رویکرد برای بهبود عملکرد به شمار می‌رود (کیانی و عندلیب اردکانی[xviii]، 1402). فاچریزال[xix] (2016) عملکرد زنجیرۀ تأمین را یک سیستم اندازه‌گیری عملکرد با یک ابزار اندازه‌گیری تعریف می‌کند که برای مشاهدۀ عملکرد زنجیرۀ تأمین بین یک سازمان و سازمان دیگر استفاده می‌شود. عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار و عملکرد پایدار زنجیرۀ تأمین، دو مفهوم مرتبط‌اند، اما با هدف‌ها و تمرکز متفاوتی عمل میکنند. عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار به معنای ارزیابی و ارتقای عملکرد کلی زنجیرۀ تأمین است تا مواردی مانند کاهش هدررفت منابع، کاهش آثار زیست‌محیطی، بهبود شرایط کارگران و ارتقای روابط با تأمین‌کنندگان را بررسی کند (قاسمیان صاحبی و همکاران[xx]، 2024). هدف اصلی عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار این است که ارزش‌های اجتماعی و زیست‌محیطی را در طول زنجیرۀ تأمین تقویت می‌کند.
2-3- اعتماد و تعهد در زنجیرۀ تأمین
اعتماد تصمیمی است برای تکیه بر یک رابطۀ زوجی به این امید که زوج، مطابق مورد توافق‌شده عمل کنند (پانایدس و لون[xxi]، 2009). همچنین اعتماد یک رابطۀ دو طرفه بین شرکاست که حاکی از درجۀ بالایی از اطمینان به نجابت نسبت‌به یکدیگر و وفای به عهد است (عبدالله و همکاران[xxii]، 2017). ژیائو و همکاران[xxiii] (2010) اعتماد را اعتبار، حسننیت اهداف شناختی و پذیرفتن ریسک آسیبپذیربودن یک طرف در برابر اقدامات طرف دیگر براساس این انتظار تعریف میکنند که طرف مقابل نیز، بدون توجه به توانایی نظارت یا کنترل طرف مقابل، اقداماتی را انجام می‌دهد که برای دیگر شرکا مفید و مهم است.
تعهد به این باور تأکید دارد که برای اطمینان از حداکثر تلاش طرفین برای حفظ رابطه، روابط مستمر شرکای مبادله با دیگر شرکت‌ها بسیار مهم است، یعنی طرفین متعهدند که باور کنند ادامۀ این رابطه مستحق برقراری است تا این اطمینان حاصل شود که رابطه به‌طور نامحدود باقی میماند (نایگا و ویپل[xxiv]، 2011). تعهد را تداوم رابطۀ بین شرکای مبادله به‌طور ضمنی یا صریح نیز تعریف میکنند. تعهد میان شرکای زنجیرۀ تأمین، فعالیت‌های همکارانه را تقویت می‌کند و یک منبع استراتژیک است که مزیت رقابتی را فراهم می‌کند. همچنین محققان توضیح دادند که تعهد، تراکنش را تسهیل و به جلوگیری از مشکلات بین شرکا در زنجیرۀ تأمین کمک می‌کند (موخسین و سوریانتو، 2021).
2-4- انعطاف‌پذیری عرضه
انعطاف‌پذیری عرضه باید شرکت‌ها را قادر کند تا با ایجاد و به‌کارگیری منابع موجود در پایگاه عرضه، با تغییرات محیطی سازگار شوند (لیائو و همکاران[xxv]، 2010). سانچز[xxvi] (2005) دربارۀ انعطاف‌پذیری، در اشکال انعطاف‌پذیری منابع و انعطاف‌پذیری هماهنگی بحث کرد. انعطاف‌پذیری منابع به میزان توانایی پاسخگویی ازطریق استفاده از دانش و داراییهای فیزیکی خاص سازمان اشاره دارد. این ماهیت و طراحی منابع است که راههای استفادۀ شرکت از آنها را محدود می‌کند. مفهوم انعطاف‌پذیری هماهنگی نیز برای بررسی میزان پاسخ‌دهی ناشی از استفاده از قابلیت‌های مشارکتی متقابل توسعه داده شد. با نگاهی فراتر از مرزهای شرکت و شناخت نقش منابع در انعطاف‌پذیری، انعطاف‌پذیری عرضه، میزان توانایی پاسخگویی ازطریق استفاده از قابلیت‌های خاص تأمین‌کننده و استفاده از قابلیت‌های مشارکتی بین سازمانی تعریف می‌شود (لیائو و همکاران، 2010). در حفظ یک عرضۀ پاسخگو، یک شرکت باید بر دو جنبۀ اصلی تأکید کند: استفاده از قابلیت‌های پاسخگویی ویژۀ تأمین‌کننده (انعطاف‌پذیری تأمین‌کننده) و استفاده از قابلیت‌های مشارکتی (انعطاف‌پذیری شبکۀ تأمین) (سانچز، 2005).
انعطاف‌پذیری تأمین‌کننده: انعطاف‌پذیری تأمین‌کننده به میزان توانایی‌های پاسخگویی ازطریق استفاده از قابلیت‌های خاص تأمین‌کننده اشاره دارد. پیشرفت‌های اخیر در رویکرد مبتنی بر منابع نشان می‌دهد که شرکت‌ها بر پیوند بین منابع داخلی و عملکرد تأکید و سپس از اتحاد خود با تأمین‌کنندگان ارزش تولید میکنند؛ به این معنا که شرکت‌ها از منابع خاص شرکت و منابع قابل آدرسدهی در خارج از شرکت را پایه‌ای برای توسعۀ قابلیتها به کار می‌برند (یائو و همکاران[xxvii]، 2009).
انعطاف‌پذیری شبکۀ تأمین: انعطاف‌پذیری شبکۀ تأمین، میزان توانایی پاسخگویی ازطریق استفاده از قابلیت‌های مشترک برای پیکربندی مجدد پایۀ تأمین به‌طور مؤثر و کارآمد تعریف می‌شود. این مفهوم از انعطاف‌پذیری هماهنگی ناشی می‌شود و توضیح می‌دهد که چرا برخی از رقبا نسبت‌به دیگران پاسخگوتر و سودآورترند. در رقابت شبکهای، رقابت بر سر منابع به این معناست که منابع باید متناسب با تغییرات محیطی بهبود و گسترش یابند. ساختار شبکۀ تأمین بر جریان اطلاعات و مواد در طول زنجیرۀ تأمین تأثیر می‌گذارد. ساختار، هماهنگی و مدیریت بهتر شبکۀ تأمین به استفادۀ بهتر از منابع پایۀ تأمین منجر می‌شود.
در جدول 1، مروری بر مهمترین پژوهش‌های انجام‌شده در قلمروی موضوعی تحقیق شده است.
|
ردیف |
منبع |
عنوان پژوهش |
روش تحلیل |
خلاصۀ نتیجۀ پژوهش |
|
1 |
تأثیر تعهد در رابطه و یکپارچگی بر عملکرد زنجیرۀ تأمین |
مدل‌سازی معادلات ساختاری |
تعهد در روابط شرکت‌ها به‌طور مستقیم به عملکرد زنجیرۀ تأمین مربوط نمی‌شود، بلکه تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین به‌طور غیرمستقیم ازطریق یکپارچگی با مشتریان تأثیر می‌گذارد. |
|
|
2 |
تأثیر یکپارچگی شرکای زنجیرۀ تأمین بر عملکرد سازمانی: نقش تعدیلگری اعتماد |
مدل‌سازی معادلات ساختاری |
نتایج این پژوهش اثر تعدیل‌کنندۀ معنادار اعتماد بر رابطۀ بین یکپارچگی شرکای زنجیرۀ تأمین و عملکرد سازمانی را نشان داد. |
|
|
3 |
(موخسین و سوریانتو، 2021) |
تأثیر میانجی‌گری چابکی تأمین ازطریق رابطۀ بین اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین |
مدل‌سازی معادلات ساختاری |
تعهد تأثیر معناداری بر عملکرد زنجیرۀ تأمین دارد، چابکی تأمین تأثیر معناداری بر عملکرد زنجیرۀ تأمین دارد و اعتماد و تعهد ازطریق چابکی عرضه بر عملکرد زنجیرۀ تأمین تأثیر میگذارند. |
|
4 |
نقش میانجی انعطاف‌پذیری زنجیرۀ تأمین در رابطۀ میان یکپارچگی زنجیرۀ تأمین و عملکرد زنجیرۀ تأمین |
مدل‌سازی معادلات ساختاری |
این مطالعه نشان داد یکپارچگی بر عملکرد زنجیرۀ تأمین زمانی تأثیر می‌گذارد که شرکت ارتباط قوی با شرکای پایین‌دستی داشته باشد و قابلیت کافی برای انعطاف‌پذیری لجستیک را داشته باشد. |
|
|
5 |
ارزیابی تأثیر اعتماد و عدالت سازمانی بر کیفیت روابط در زنجیرۀ تأمین |
مدل‌سازی معادلات ساختاری |
بهبود اعتماد و عدالت در زنجیرۀ تأمین، تأثیر مثبتی بر کیفیت ارتباطات و درنتیجه ارتقای عملکرد آن دارد. |
|
|
6 |
بررسی تأثیر اعتماد، تعهد و حفظ روابط بلندمدت با تأمین‌کنندگان بر عملکرد سازمان |
مدل‌سازی معادلات ساختاری |
اعتماد و تعهد اثر معناداری بر روابط بلندمدت با تأمین کننده دارند. همچنین طبق نتایج، روابط بلندمدت با تأمین‌کننده، موجب بهبود عملکرد شرکت‌ها می‌شود. |
|
|
7 |
تأثیر اعتماد و همسویی فناوری اطلاعات بر انعطاف‌پذیری زنجیرۀ تأمین با نقش میانجی به اشتراک گذاری دانش |
مدل‌سازی معادلات ساختاری |
نتایج نشان داد فرضیات همسویی فناوری اطلاعات بر به اشتراک گذاری دانش، اعتماد بر به اشتراک گذاری دانش، به اشتراک گذاری دانش بر انعطاف‌پذیری زنجیرۀ تأمین و نقش میانجی به اشتراک گذاری دانش در ارتباط بین همسویی فناوری اطلاعات و انعطاف‌پذیری زنجیرۀ تأیید شدند. |
|
|
8 |
تحقیق حاضر |
نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه در تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
مدل‌سازی معادلات ساختاری |
اعتماد و تعهد و انعطاف‌پذیری عرضه بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار تأثیر مثبت و معناداری دارند. همچنین انعطاف‌پذیری عرضه، در رابطۀ میان اعتماد و تعهد و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، نقش میانجی را ایفا می‌کند. |
3- توسعۀ فرضیه‌های تحقیق
3-1- اعتماد، تعهد و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار
اعتماد و تعهد در میان اعضای زنجیرۀ تأمین به‌طور مستقیم با افزایش قابلیت‌های تولید در رابطۀ دوتایی خریدار- عرضه‌کننده مرتبط است (مارتین و گرباک[xxxiv]، 2003). اعتماد و تعهد میان تأمین‌کننده و سازنده، امکان «نزدیکی زنجیرۀ تأمین» را افزایش می‌دهد. طبق گفتۀ سلنز و سالیس[xxxv] (2003)، طرفین در روابط مشتری-تأمین‌کننده، راههایی را برای کاهش یا حذف هزینه‌های اضافی، بهبود کیفیت، قابلیت اطمینان، افزایش سرعت و انعطاف‌پذیری شناسایی میکنند (سلنز و سالیس، 2003). علاوه بر این، مطالعات گذشته نشان می‌دهد اعتماد عامل مهمی در موفقیت یک رابطه است. بالو[xxxvi] (2007) بیان کرد که زنجیرۀ تأمین، کلیۀ فعالیت‌های مربوط به جریان تبدیل کالا از مرحلۀ مواد خام به مصرف‌کنندۀ نهایی و همچنین جریان اطلاعات است. کاون و ساه[xxxvii] (2004) بیان کردند که عملکرد زنجیرۀ تأمین موفق، ناشی از ارزش بالای اعتماد و تعهد قوی بین شرکا در عملکرد عرضه است و در یک سیستم عملکرد عرضه فرآیند مشارکت، تعامل بین تعهد، اعتماد و همکاری تعریف می‌شود. در این راستا فرضیۀ زیر مطرح می‌شود:
H1a: اعتماد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار تأثیر مثبت و معناداری دارد.
H2a: تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار تأثیر مثبت و معناداری دارد.
3-2- اعتماد، تعهد و انعطاف‌پذیری عرضه
کیم و چای[xxxviii] (2017) بیان کردند تعهد شرکای زنجیرۀ تأمین باعث افزایش فعالیت‌های همکارانه می‌شود. همچنین توضیح دادند که چگونه تعهد، اشتراک اطلاعاتی را تسهیل و به جلوگیری از مشکلات بین زنجیره‌های تأمین کمک می‌کند. توسعه یک رابطۀ تجاری مبتنی بر تعهد ممکن است که به یک فرآیند طولانی‌مدت نیاز داشته باشد و گام به گام انجام شود (کاون و ساه، 2004). از سوی دیگر انعطاف‌پذیری، توانایی زنجیرۀ تأمین را برای سازمان‌دهی فرآیندهای تولید خود، به‌منظور تولید انواع مختلف محصولات در واکنش به تغییرات غیرمنتظره در محیط کسبوکار، با حداقل جریمه از‌لحاظ زمان، تلاش، هزینه، یا عملکرد تعیین می‌کند (لیائو و همکاران، 2010). اعتماد در زنجیرۀ تأمین یک تسهیل‌کنندۀ غیررسمی بین سازمانهاست. هنگامی که هریک از اعضای زنجیرۀ تأمین به یکدیگر اعتماد دارند، بهترینها را برای منافع کل زنجیرۀ تأمین فراهم میکنند، حتی اگر برای آنها مضر باشد. برعکس وقتی اعضای زنجیرۀ تأمین اعتماد ندارند، زمانی که به زیان منجر شود، تمایلی به همکاری ندارند. در چنین شرایطی، احتمالاً شرکت‌های شریک موافقت میکنند که برای بهبود عملکرد کلی زنجیرۀ تأمین خود، تنها در صورتی همکاری کنند که به عملکرد پایدار آنها لطمه نزند. در این راستا فرضیۀ زیر مطرح می‌شود:
H1b: اعتماد بر انعطاف‌پذیری عرضه، تأثیر مثبت و معناداری دارد.
H2b: تعهد بر انعطاف‌پذیری عرضه، تأثیر مثبت و معناداری دارد.
3-3- انعطاف‌پذیری عرضه و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار
انعطاف‌پذیری عرضه، ظرفیت سازمان برای شناسایی تغییرات در محیط و تخصیص منابع به اقداماتی در واکنش به این تغییرات است. همچنین به رسمیت شناختن و به سرعت عمل کردن در مواقع لزوم برای تصمیمگیری به‌جهت سرمایه‌گذاری در منابع فعلی است. لیائو و همکاران (2010)، نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه را در رابطۀ میان مدیریت زنجیرۀ تأمین و عملکرد زنجیرۀ تأمین مطالعه کردند و نتیجه گرفتند که روابط قوی، مثبت و مستقیم بین شیوه‌های مدیریت تأمین و انعطاف‌پذیری عرضه و بین انعطاف‌پذیری عرضه و عملکرد زنجیرۀ تأمین است. همچنین انعطاف‌پذیری عرضه، نقش میانجی را در رابطۀ میان مدیریت تأمین و عملکرد زنجیرۀ تأمین دارد. بنابراین این‌گونه استدلال می‌شود که انعطاف‌پذیری با بهره‌گیری از کسب فناوری و بهرهبرداری از آن، موجبات پرورش نوآوری در محصول را فراهم می‌آورد و شرکت‌ها قادرند با بهره‌گیری از آن، نوآوری و عملکرد پایدار خود را پرورش دهند و با ایجاد تنوع در محصولات توسعۀ خطوط تولیدی خود، مجوز ورود به بازارهای مختلف را کسب و از این طریق، مباحث زیست‌محیطی و اجتماعی ناشی از توسعۀ عملکرد را در راستای کسب سود بیشتر بررسی کنند. در این راستا فرضیۀ زیر مطرح می‌شود:
H3: انعطاف‌پذیری عرضه بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، تأثیر مثبت و معناداری دارد.
3-4- نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه در تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار
اعتماد نقش مهمی در همکاریهای راهبردی دارد و این همکاری راهبری موجب اثرگذاری بر عملکرد شرکا می‌شود و نیازمند درک متقابل و وجود اعتماد و انعطاف است (ویلسون و همکاران[xxxix]، 1998). یافته‌های مورگان و هانت[xl] (1994) نشان داد که اعتماد و تعهد بر عملکرد سازمان تأثیر دارند. از سوی دیگر، تعهد خود را در سرمایه‌گذاری منابع مالی، فیزیکی و ... نشان می‌دهد و انعطاف‌پذیری تأمین، تأثیر مهمی بر تقویت این عوامل دارد. از‌نظر مک دونالد[xli] (1981)، یکی از آثار مستقیم و کوتاه‌مدت منعطف‌نبودن، از بین رفتن تعهد و اعتماد میان اجزا و در‌نهایت کاهش همکاری اقتصادی و عملکرد ضعیف است. بدون اعتماد و تعهد، کسب و کاری ایجاد نمی‌شود، به عبارت دیگر کسبوکاری ناگسستنی بین شرکای زنجیرۀ تأمین ایجاد نمی‌شود، مگر با وجود اعتماد و تعهد میان اعضا و منعطف‌بودن هریک از ذی‌نفعان. با توجه به پیشینه مشخص شد تاکنون وضعیت متغیرهای فوق بر عملکرد پایدار کسبوکار سنجش نشده است. بنابراین در راستای بهبود عملکرد پایدار زنجیرۀ تأمین صنعت پتروشیمی، نیازمند آنیم تا ارتباط مناسبی میان تعهد و اعتماد ازطریق میانجی‌گری انعطاف‌پذیری عرضه ایجاد کنیم. در این راستا فرضیۀ زیر مطرح می‌شود:
H4: اعتماد و تعهد ازطریق نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، تأثیر مثبت و معناداری دارد.
با توجه به مطالب ارائه‌شده در بخش‌های قبل (اهداف، مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش)، مدل مفهومی پژوهش در شکل 2 نشان داده شده است.
شکل 2- مدل مفهومی پژوهش
Fig. 2- The conceptual model of the research
4-روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از‌لحاظ هدف کاربردی، روش آن توصیفی و از نوع پیمایشی محسوب می‌شود. این پژوهش از‌لحاظ جمعآوری اطلاعات، یک پژوهش میدانی با استفاده از ابزار پرسش‌نامۀ استاندارد و مبتنی بر مدل‌سازی معادلات ساختاری به روش حداقل مربعات جزئی است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر، مدیران ارشد (مدیران عامل و معاونان) شرکت‌های فعال در صنعت پتروشیمی کشور، به‌واسطۀ شناخت محققان از این صنعت اعم از تولیدکنندگان (8 مجتمع پتروشیمی)، تأمین‌کنندگان (6 شرکت تأمین‌کنندۀ قطعات و تجهیزات پتروپالایشی)، فروشندگان (4 شرکت فعال در حوزۀ فروش محصولات پتروشیمی) و شرکت‌های لجستیکی شخص ثالث (2 شرکت حمل و نقل) بودند که طبق برآورد اولیه، اندازۀ مدیران ارشد شرکت‌های بررسی‌شده 170 نفر بوده است. با توجه به فرمول تخمین اندازۀ نمونۀ جامعۀ محدود کوکران و با در نظر گرفتن احتمال مخدوش‌بودن برخی از پرسشنامههای جمعآوریشده و 10درصد حاشیۀ اطمینان، 119 پرسش‌نامه به روش نمونهگیری تصادفی ساده توزیع شد و در‌نهایت تعداد 108 پرسش‌نامه مبنای تحلیلهای پژوهش قرار گرفت که به‌طور صحیح، تکمیل شده بود. از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری برای سنجش ارتباط بین متغیرها استفاده شد. این تحلیل به‌دلیل حجم نمونۀ پایین، با استفاده از نسخۀ سوم نرمافزار Smart-PLS انجام شده است. روش حداقل مربعات جزئی دارای انعطاف‌پذیری بالا، قابلیت مدل‌سازی معادلات غیرخطی (سعدآبادی و همکاران[xlii]، 1400)، قدرت تفسیر، پیش‌بینی و قابلیت استفاده در مدل‌های پیچیده با حجم کم نمونه (صالحی و همکاران[xliii]، 1402) است. در این پژوهش برای جمعآوری داده‌های مورد نیاز، از پرسشنامهای شامل 27 سنجه استفاده و در آن از پاسخگویان خواسته شد تا میزان موافقت خود را در مقیاس لیکرت، با درجهبندی 1تا 5 مشخص کنند. برای سنجش انعطاف‌پذیری عرضه، از 6 گویه (سؤالات 6-1) برگرفته از پژوهش (لیائو و همکاران، 2010) استفاده شد. همچنین برای سنجش تعهد از 9 گویه (سؤالات 15-7) برگرفته از پژوهش (چن و همکاران[xliv]، 2011)، به‌جهت سنجش اعتماد از 4 گویه (سؤالات 16-19) برگرفته از پژوهش (عبدالله و همکاران، 2017) و به‌سبب عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، از 8 گویه (سؤالات 27-20) برگرفته از پژوهش (باگ و همکاران[xlv]، 2020) استفاده شد. برای سنجش روایی از پرسش‌نامۀ استاندارد استفاده شد. همچنین شاخص‌های روایی همگرا، روایی واگرا محاسبه شد و برای سنجش پایایی شاخص‌های آلفای کرونباخ، پایایی ترکیبی، معیار rho و ضریب تعیین به کار رفت.
5-تجزیه و تحلیل یافته‌ها
در روش مدل‌سازی معادلات ساختاری، ابتدا لازم است تا پایایی سازه‌ها (برازش مدل بیرونی) بررسی شود. در شکل 3، مقادیر بار عاملی برای نشانگرهای هر متغیر آورده شده است.
شکل 3- مقادیر بار عاملی سنجههای پژوهش
Fig. 3- Factor loading values
مقدار ملاک برای مناسب‌‌بودن ضرایب بارهای عاملی، 4/0 است (هولاند[xlvi]، 1999). مطابق شکل 3، تمامی گویه‌ها بار عاملی بیشتر از 4/0 دارند و تأیید می‌شوند. جدول 2، ضرایب مربوط به پایایی سازه‌های پژوهش را نشان می‌دهد و با توجه به اینکه همگی بالای 7/0 هستند، پایایی مناسب مدل اندازه‌گیری تأیید می‌شود. معیار بعدی بررسی برازش مدل‌های اندازه‌گیری، روایی همگراست. مگنر و همکاران[xlvii] (1996) مقدار 4/0 به بالا را برای میانگین واریانس استخراج‌شده کافی دانسته‌اند. همان‌گونه که نتایج جدول 2 نشان می‌دهد، در متغیرهای پنهان، مقدار این شاخص از 4/0 بیشتر است که روایی همگرای مناسب مدل‌های اندازه‌گیری را نشان می‌دهد.
|
معیار rho |
آلفای کرونباخ |
پایایی ترکیبی |
AVE |
متغیر |
|
733/0 |
754/0 |
818/0 |
540/0 |
اعتماد |
|
767/0 |
802/0 |
846/0 |
557/0 |
تعهد |
|
873/0 |
736/0 |
818/0 |
508/0 |
انعطاف‌پذیری عرضه |
|
763/0 |
827/0 |
870/0 |
519/0 |
عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
روایی واگرا، سومین معیار بررسی برازش مدل‌های اندازه‌گیری است. جدول 3، روایی واگرای مناسب و برازش خوب مدل اندازه‌گیری را نشان می‌دهد.
|
|
اعتماد |
تعهد |
انعطاف‌پذیری عرضه |
عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
|
اعتماد |
734/0 |
|
|
|
|
تعهد |
458/0 |
746/0 |
|
|
|
انعطاف‌پذیری عرضه |
496/0 |
642/0 |
712/0 |
|
|
عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
524/0 |
471/0 |
520/0 |
720/0 |
در ادامه، برازش مدل درونی (ساختاری) بررسی شده است. معیار اول از بررسی برازش مدل درونی (ساختاری)، ضرایب معناداری است. برازش مدل درونی (ساختاری)، با استفاده از ضرایب t به این صورت است که این ضرایب باید از 96/1 بیشتر باشند تا در سطح اطمینان 95%، معنادار‌بودن آنها تأیید شود. با توجه به مقادیر به دست آمده، مقدار آمارۀ آزمون برای تمامی پرسش‌ها بیش از 96/1 است. همچنین در شکل 4، ضرایب t به مسیرها مشخص‌شده مربوط است. در بین مسیرهای موجود در مدل، ضرایب t تمام مسیرها بیشتر از 96/1 است که معنادار‌بودن این مسیرها را نشان می‌دهد.
شکل4- ضرایب معناداری مسیرهای پژوهش
Fig. 4- Significant values
در‌نهایت نتایج آزمون فرضیه‌های پژوهش براساس رویکرد معادلات ساختاری، در جدول 4 آورده شده است.
|
فرضیه‌ها |
مدل |
|
||||
|
β |
تأثیر کل |
T |
P-Value |
نتیجه |
||
|
تأثیر اعتماد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
287/0 |
403/0 |
811/2 |
00/0 |
تأیید |
|
|
تأثیر تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
288/0 |
438/0 |
096/2 |
03/0 |
تأیید |
|
|
تأثیر اعتماد بر انعطاف‌پذیری عرضه |
391/0 |
- |
367/4 |
00/0 |
تأیید |
|
|
تأثیر تعهد بر انعطاف‌پذیری عرضه |
503/0 |
- |
204/6 |
00/0 |
تأیید |
|
|
تأثیر انعطاف‌پذیری عرضه بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
297/0 |
- |
740/2 |
00/0 |
تأیید |
|
|
نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه در تأثیر اعتماد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
116/0 |
- |
577/2 |
01/0 |
تأیید |
|
|
نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه در تأثیر تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار |
150/0 |
- |
187/2 |
02/0 |
تأیید |
|
برای برازش کلی مدل، از معیار GoF[xlix] استفاده شده است. مقدار معیار GoF در اینجا مطابق رابطۀ 1 محاسبه شد:
رابطۀ 1
با توجه به سه مقدار 01/0، 25/0 و 36/0، مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای GoF، حاصل‌شدن مقدار 425/0، نشان از برازش کلی قوی مدل دارد.
5- بحث دربارۀ نتایج فرضیه‌ها
پس از بررسی برازش مدل اندازه‌گیری، مدل ساختاری و مدل کلی، مطابق با الگوریتم تحلیل داده‌ها در روش PLS، محقق اجازه می‌یابد راجع به فرضیه‌های تحقیق خود بحث بررسی کند و به یافته‌های تحقیقی برسد که مطابق با نتایج جدول 4 است و در ادامه آورده شده است.
فرضیۀ اول: اعتماد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار تأثیر مثبتی دارد
با توجه به ضریب معناداری (811/2) میان دو متغیر اعتماد و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، مشخص می‌شود که تأثیر اعتماد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار معنی‌دار است. همچنین مقدار ضریب استاندارد‌شدۀ مسیر اعتماد و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار (287/0) است که نشان می‌دهد متغیر اعتماد با ضریب (7/28%) بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار تأثیر مثبت می‌گذارد. اعتماد بین اعضای زنجیرۀ تأمین پایه‌ای برای برقراری همکاری و تعامل مؤثر ضروری است. زمانی که اعضا به یکدیگر اعتماد دارند، مستعدند اطلاعات حساس‌تر را به اشتراک بگذارند، در مسیر مناسب قرار بگیرند و با همکاری در رفع مشکلات و بهینه‌سازی فرآیندها مشارکت کنند. این نوع همکاری و تعامل قادر است بهبود عملکرد زنجیرۀ تأمین و افزایش پایداری آن را به همراه داشته باشد. همچنین اعتماد به اعضای زنجیرۀ تأمین، نقش بسیار مهمی در امنیت معاملات و کاهش ریسک‌های مرتبط با زنجیرۀ تأمین دارد. این ایجاد ارزش مشترک، بهبود درخور توجهی در عملکرد زنجیرۀ تأمین و پایداری آن را به‌همراه دارد. بنابراین، اعتماد بین اعضای زنجیرۀ تأمین، نقش اساسی در ایجاد عملکرد پایدار و بهبود آن دارد.
فرضیۀ دوم: تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، تأثیر مثبتی دارد
با توجه به ضریب معناداری (096/2) میان دو متغیر تعهد و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، مشخص می‌شود که تأثیر تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار معنی‌دار است. همچنین مقدار ضریب استاندارد‌شدۀ مسیر تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار (288/0) است که نشان می‌دهد متغیر تعهد با ضریب (8/28%) بر متغیر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، تأثیر مثبت می‌گذارد. تعهد به عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، به اطمینان‌بخشی در تأمین مواد و خدمات مورد نیاز برای فرآیندهای تولیدی کمک می‌کند. با تضمین ارائۀ به‌موقع و پایداری تأمین، خرابی‌ها در فرآیندهای تولیدی در زنجیرۀ تأمین پتروشیمی به حداقل می‌رسد و پایداری و قابلیت اطمینان بیشتری در زنجیرۀ تأمین حاصل می‌شود. از طرفی تعهد به عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار به اطمینان از کیفیت محصولات یا خدمات ارائه‌شده به‌وسیلۀ تأمین‌کنندگان مرتبط است. تأمین‌کنندگانی که پایداری و تعهد به کیفیت را در عملکرد خود نشان می‌دهند، بهبود مستمر و ارتقای سطح کیفی محصولات را در کل زنجیرۀ تأمین پتروشیمی ممکن میکنند. همچنین تعهد به عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، ریسک‌های مرتبط با انقضای مواد، تحویل به تأخیر و نقص در کنترل کیفیت را کاهش می‌دهد. ازطریق تعهد به تحویل به‌موقع و انطباق با استانداردها، ریسک‌های مربوط به گسیختگی زمان‌بندی و کیفیت پایین را کاهش می‌دهد و پایداری زنجیرۀ تأمین را بهبود می‌بخشد. همچنین تعهد به عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، موجب ارتقای نظم و تنظیم در فرآیندها و فعالیت‌های مرتبط با زنجیرۀ تأمین می‌شود. به‌طور کلی، تعهد به عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار در صنعت پتروشیمی، موجب بهبود ارتباطات، عملکرد و پایداری کلی زنجیرۀ تأمین می‌شود و تأثیر بسیاری در عملکرد موفق این زنجیره دارد.
فرضیۀ سوم: انعطاف‌پذیری عرضه بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار تأثیر مثبتی دارد
با توجه به ضریب معناداری (740/2) میان دو متغیر انعطاف‌پذیری عرضه و عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار، مشخص می‌شود که تأثیر انعطاف‌پذیری عرضه بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار معنی‌دار است. همچنین مقدار ضریب استاندارد‌شدۀ مسیر فوق (297/0) است که نشان می‌دهد متغیر انعطاف‌پذیری عرضه با ضریب (7/29%)، بر متغیر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار تأثیر مثبت می‌گذارد. با تغییرات مداوم در بازار، انعطاف‌پذیری عرضه باعث می‌شود که زنجیرۀ تأمین صنعت پتروشیمی قادر به سازگاری با شرایط جدید، تقاضاهای متغیر و تغییرات فناوری باشد. همچنین در صورت وقوع نقص یا مشکل در زنجیرۀ تأمین پتروشیمی، انعطاف‌پذیری باعث می‌شود تأمین‌کنندگان قادر به پاسخگویی سریع و اصلاح خطاها باشند. به این ترتیب، زمان توقف تولید کاهش می‌یابد و از بروز مسائلی مانند افت کیفیت، تأخیر در تحویل و افتادن هزینه‌های اضافی جلوگیری می‌شود. از طرفی انعطاف‌پذیری عرضه به اعضای زنجیرۀ تأمین کمک می‌کند تا هماهنگی و همکاری مؤثرتری را برقرار کنند. با انعطاف‌پذیری، تأمین‌کنندگان به تغییرات و نیازهای شرکای تجاری خود واکنش نشان می‌دهند و هماهنگی مواد و تجهیزات را بهبود می‌بخشند. با توجه به موارد فوق، انعطاف‌پذیری عرضه تأثیر درخور توجهی در بهبود عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار در صنعت پتروشیمی دارد و در طولانی‌مدت به نتیجۀ بهتری منجر می‌شود.
فرضیۀ چهارم: انعطاف‌پذیری عرضه، تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار را میانجی‌گری می‌کند
با توجه به خروجی نرمافزار ازطریق بررسی مسیرهای غیرمستقیم در مدل، ضریب معناداری (577/2) و شدت اثر (116/0) برای نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه در تأثیر اعتماد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار و همچنین ضریب معناداری (187/2) و شدت اثر (150/0) برای نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه در تأثیر تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار به دست آمد که نشان می‌دهد انعطاف‌پذیری عرضه، نقش میانجی را در تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار ایفا می‌کند. اعتماد بین اعضای زنجیرۀ تأمین، یک اصل اساسی برای برقراری همکاری و هماهنگی مؤثر است. وقتی صحبت از اعتماد است، به میزانی اعتماد وجود دارد که اعضا به تأمین‌کنندگان خود اعتماد دارند و روابط مطمئن و پایدار را در زنجیرۀ تأمین برقرار کرده‌اند. از طرف دیگر، انعطاف‌پذیری عرضه به میزانی به وجود می‌آید که زنجیرۀ تأمین قادر به سازگاری با تغییرات متغیر بازار است و می‌تواند مواد و خدمات به‌موقع و باکیفیت را تأمین کند. با توجه به نتیجه‌ای که از اعتماد بین اعضای زنجیرۀ تأمین، تعهد به ارائۀ یک عملکرد پایدار نشئت می‌گیرد، این تعهد به ارائۀ به‌موقع و کیفیتی استوار است که بازار به آن نیاز دارد. زمانی که زنجیرۀ تأمین صنعت پتروشیمی انعطافپذیر است، تأمین‌کنندگان مواد و خدمات را به‌موقع و با کیفیت برآورده میکنند و تعهد خود را در تأمین مستمری از مواد و خدمات نشان می‌دهند. همچنین زمانی که اعضا به تأمین‌کنندگان خود اعتماد دارند و راهکارهایی برای حل مشکلات و تطبیق با تغییرات را دارند (انعطاف‌پذیری عرضه)، تعهد به ارائۀ یک عملکرد پایدار بهبود می‌یابد. بنابراین انعطاف‌پذیری عرضه به‌عنوان یک میانجی مهم، نقش مؤثری بین اعتماد و تعهد به عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار در صنعت پتروشیمی دارد و بهبود این عوامل به بهبود کلی عملکرد زنجیرۀ تأمین منجر می‌شود.
5-1- جنبه‌های نظری
در راستای نتیجۀ فرضیۀ اول، پژوهش‌های بسیاری از‌جمله عبدالله و همکاران (2017)، الشوریده و همکاران (2022) و کارتیکسری و ریژو (2023) نشان داده‌اند که وجود اعتماد بین اعضای زنجیرۀ تأمین، تأثیر مثبتی بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار دارد. اعتماد باعث ایجاد روابط مثبت و همکاری بین اعضای زنجیرۀ تأمین می‌شود و درنتیجه بهبود عملکرد به دست می‌آید. مطابق با نتیجۀ فرضیۀ دوم، تعهد نیز یک عامل مهم بر عملکرد شناخته شده است. فرضیۀ اصلی این است که وجود تعهد بین اعضای زنجیرۀ تأمین به بهبود عملکرد زنجیرۀ تأمین و ایجاد پایداری کمک می‌کند. مطالعات مختلفی در این زمینه انجام شده است و نتایج این تحقیقات نشان داده‌اند که وجود تعهد بین اعضای زنجیرۀ تأمین، تأثیر مثبتی بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار دارد (ماخسین و سوریانتو، 2021؛ روزا-سانمارتین و همکاران، 2023). تعهد، اعضا را به رعایت استانداردها و مسئولیت‌پذیری در زنجیرۀ تأمین متعهد و بهبود عملکرد مالی، اجتماعی و محیطی را تسهیل می‌کند.
مطابق با نتیجۀ فرضیۀ سوم، انعطاف‌پذیری عرضه یک عامل مهم در زنجیرۀ تأمین پایدار است. فرضیۀ اصلی این است که وجود انعطاف‌پذیری عرضه در زنجیرۀ تأمین، به بهبود عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار کمک می‌کند. تحقیقات در این زمینه نشان داده‌اند که انعطاف‌پذیری عرضه، تأثیر مثبتی بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار دارد (قیان و همکاران، 2023؛ خانویا و جیان، 2023). انعطاف‌پذیری عرضه یک مزیت رقابتی مهم در مقابل مواجهه با تغییرات محیطی و نیازهای متغیر بازار عمل می‌کند و برای حفظ پایداری زنجیرۀ تأمین بسیار حیاتی باشد. انعطاف‌پذیری عرضه نقش میانجی را بین اعتماد و تعهد ایفا می‌کند، یعنی تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار ازطریق انعطاف‌پذیری عرضه منتقل می‌شود. انعطاف‌پذیری عرضه یک مکانیسم واسطه‌ای عمل می‌کند و نقش میانجی بین اعتماد، تعهد و عملکرد زنجیرۀ تأمین دارد. تاکنون پژوهشی در زمینۀ بررسی نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه دیده نشده است.
5-2- جنبه‌های کاربردی
در راستای نتایج فرضیۀ اول، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
در راستای نتایج فرضیۀ دوم، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
در راستای نتایج فرضیۀ سوم پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
در راستای نتایج فرضیۀ میانجی، مشخص شد انعطاف‌پذیری عرضه به‌عنوان میانجی در رابطۀ بین اعتماد و تعهد با عملکرد زنجیرۀ تأمین تأثیر مهمی دارد. با تأیید این فرضیه، انعطاف‌پذیری عرضه عاملی مؤثر در بهبود عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار عمل می‌کند. فراهم‌کردن زیرساخت‌هایی که قادر به ارتقای اعتماد و تعهد در زنجیرۀ تأمین‌اند، بهبود انعطاف‌پذیری عرضه و درنتیجه بهبود عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار را تسهیل می‌کند. تأمین‌کنندگان و دیگر اعضای زنجیرۀ تأمین باید توانایی‌های انعطاف‌پذیری عرضۀ خود را بررسی و ارزیابی کنند.
6- نتیجهگیری
در صنعت پتروشیمی، زنجیرۀ تأمین پایدار از اهمیت بسیاری برخوردار است. این زنجیرۀ تأمین شامل فرآیندها، فعالان و منابعی است که برای تحقق و برقراری فلسفۀ پایداری در عملکرد صنعت پتروشیمی لازم است. عواملی همچون اعتماد و تعهد از‌جمله عوامل کلیدی‌اند که ممکن است بر عملکرد و پایداری این زنجیرۀ تأمین تأثیرگذار باشند. اما نقش دیگری که بر این رابطه تأثیر می‌گذارد، انعطاف‌پذیری عرضه است. انعطاف‌پذیری عرضه، توانایی زنجیرۀ تأمین برای سازگاری و تغییرات داخلی و خارجی را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، زنجیرۀ تأمین پایدار باید قادر باشد با تغییرات ناشی از تقاضای متغیر و شرایط رقابتی پویا، تطبیق پیدا کند و به‌طور هم‌زمان عملکرد مؤثر و پایداری را حفظ کند. به عبارت دیگر، انعطاف‌پذیری عرضه نقش میانجی در تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار در صنعت پتروشیمی دارد. با توجه به اهمیت اعتماد بین فعالان زنجیرۀ تأمین و تعهد آنها نسبت‌به اهداف پایدار، شناخت عوامل میانجی از اهمیت بالایی برخوردار است که نقشی در ارتباط این متغیرها با یکدیگر ایفا میکنند. در این راستا، این پژوهش نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه بر تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار را در صنعت پتروشیمی بررسی کرد. با تشریح رابطۀ بین اعتماد و تعهد با انعطاف‌پذیری عرضه و تأثیر آن بر عملکرد زنجیرۀ تأمین، این پژوهش به فهم بهتری از طراحی و مدیریت زنجیرۀ تأمین پایدار در صنعت پتروشیمی کمک می‌کند. در ادامه با بررسی منابع مرتبط و استفاده از روش‌های تحقیقاتی، این پژوهش تا نتایج و استنباط‌های خود را دربارۀ نقش میانجی انعطاف‌پذیری عرضه در تأثیر اعتماد و تعهد بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پایدار در صنعت پتروشیمی ارائه داد.
با بررسی نقش اعتماد و تعهد در عملکرد زنجیرۀ تأمین و میانجی‌گری انعطاف‌پذیری عرضه، این تحقیق به شناخت عوامل کلیدی مؤثر بر عملکرد زنجیرۀ تأمین پتروشیمی کمک کرد. اگر در زنجیرۀ تأمین پتروشیمی، مشکلاتی دربارۀ ناپایداری عملکرد، کاهش اعتماد بین اعضا و کاهش تعهد مشاهده شود، این تحقیق راهکارهایی دربارۀ تقویت اعتماد، تعهد و انعطاف‌پذیری عرضه در زنجیرۀ تأمین پیشنهاد دهد. برخی از مشکلات رایج در زنجیرۀ تأمین پتروشیمی ایران شامل نبود اعتماد بین اعضا، کاهش تعهد، ناپایداری عملکرد، ناکارآمدی فرآیندها، مشکلات در تأمین و انعطاف‌پذیری عرضۀ مواد اولیه‌اند. براساس فرضیات مقاله، اعتماد و تعهد تأثیر مستقیم بر عملکرد زنجیرۀ تأمین داشته باشند و انعطاف‌پذیری عرضه نیز نقش میانجی در تأثیرگذاری بین اعتماد، تعهد و عملکرد زنجیرۀ تأمین ایفا می‌کند.
6-1- محدودیت‌ها و پیشنهادهای آتی
تمامی پژوهش‌ها برخی محدودیت‌های ذاتی دارند (صاحبی و همکاران[l]، 2023). اگرچه این داده‌ها به‌طور کلی از مدل پیشنهادی این پژوهش در صنعت پتروشیمی پشتیبانی میکنند، یکی از محدودیت‌های بالقوۀ این مطالعه به انتخاب و حجم نمونه مربوط می‌شود. این محدودیت، میزان واریانس تشریح‌شده را تغییر می‌دهد و باعث سوگیری در نتایج می‌شود؛ بنابراین نتایج باید به‌گونه‌ای تفسیر شوند که افق رفتار کاربران فعال را تشریح کنند. کاربران غیرفعال در مطالعه‌های آتی، بررسی می‌شوند.
پیشنهادهای زیر برای پژوهش‌های آتی ارائه شده است:
[i] Koçoğlu et al
[ii] Neri et al
[iii] Darvish motavalli
[iv] Salam
[v] Mukhsin & Suryanto
[vi] BP Report Annual
[vii] Ghasemi & Nadiri
[viii] Ilias
[ix] Kartikasari & Ridho
[x] Qian et al
[xi] Owot et al
[xii] Masoomi et al
[xiii] Khanuja & Jain
[xiv] Koussis & Silaghi
[xv] Lambert & Enz
[xvi] Lisitsa et al
[xvii] Tootian et al
[xviii] Kiani & Andalib Ardakani
[xix] Fachrizal
[xx] Ghasemian Sahebi et al
[xxi] Panayides & Lun
[xxii] Abdallah et al
[xxiii] Xiao et al
[xxiv] Nyaga & Whipple
[xxv] Xiao et al
[xxvi] Sanchez
[xxvii] Yao et al
[xxviii] Ruzo-Sanmartín
[xxix] Alshurideh et al
[xxx] Khanuja & Jain
[xxxi] Sangri& Mashayikhi
[xxxii] Jabarzadeh et al
[xxxiii] Deh Yadgari & Ashrafzadeh
[xxxiv] Martin & Grbac
[xxxv] Selnes & Sallis
[xxxvi] Ballou
[xxxvii] Kwon & Suh
[xxxviii] Kim & Chai
[xxxix] Wilson et al
[xl] Morgan & Hunt
[xli] McDonald
[xlii] Sadabadi et al
[xliii] Salehi et al
[xliv] Chen et al
[xlv] Bag et al
[xlvi] Hulland
[xlvii] Magner et al
[xlviii] Fornell & Larcker
[xlix] Goodness of Fit
[l] Sahebi et al
)